Tổng quan nghiên cứu

Chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) tại các đô thị lớn như Thành phố Hồ Chí Minh ngày càng gia tăng nhanh chóng, gây áp lực lớn lên công tác quản lý môi trường. Theo báo cáo của Bộ Tài nguyên và Môi trường, lượng CTRSH phát sinh tại các đô thị trên toàn quốc đạt khoảng 35.624 tấn/ngày năm 2019, với tốc độ tăng trung bình 10-16% mỗi năm. Riêng tại Thành phố Hồ Chí Minh, khối lượng CTRSH phát sinh chiếm khoảng 33,6% tổng lượng phát sinh toàn quốc, tương đương 12.000 tấn/ngày. Quận 1, trung tâm kinh tế, chính trị của thành phố, có mật độ dân số cao với 194.632 người và hoạt động kinh tế dịch vụ, thương mại phát triển mạnh, dẫn đến khối lượng CTRSH phát sinh lớn, trung bình khoảng 216 tấn/ngày.

Nghiên cứu tập trung đánh giá hiện trạng nguồn phát sinh và hệ thống quản lý CTRSH tại Quận 1 trong bối cảnh thích ứng an toàn với dịch COVID-19, đồng thời đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả quản lý phù hợp với Luật Bảo vệ Môi trường 2020. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 10 phường thuộc Quận 1, với dữ liệu thu thập từ năm 2019 đến 2022, nhằm phản ánh biến động khối lượng và đặc điểm nguồn thải trước, trong và sau dịch. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở dữ liệu chính xác phục vụ công tác thu phí bảo vệ môi trường, giải quyết xung đột giữa các đơn vị thu gom, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về phân loại và xử lý rác thải, góp phần bảo vệ môi trường đô thị.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý chất thải rắn sinh hoạt, bao gồm:

  • Lý thuyết quản lý chất thải rắn đô thị: Nhấn mạnh các công đoạn quản lý từ phát sinh, lưu giữ, thu gom, vận chuyển đến xử lý cuối cùng nhằm giảm thiểu tác động môi trường và bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
  • Mô hình hệ thống quản lý kỹ thuật CTRSH: Bao gồm các thành phần như nguồn phát sinh, lưu giữ tại nguồn, thu gom, trung chuyển, vận chuyển, tái chế và xử lý cuối cùng (bãi chôn lấp hợp vệ sinh).
  • Khái niệm phân loại chất thải tại nguồn: Phân loại rác thải theo đặc tính vật lý, hóa học và mức độ nguy hại để nâng cao hiệu quả xử lý và tái chế.
  • Luật Bảo vệ Môi trường 2020: Quy định mới về thu phí thu gom, vận chuyển, xử lý CTRSH dựa trên khối lượng hoặc thể tích rác đã phân loại, khuyến khích phân loại rác tại nguồn và tự chi trả phí theo mức phát sinh.

Các khái niệm chính bao gồm: chất thải rắn sinh hoạt, hệ số phát thải, phân loại rác tại nguồn, thu phí bảo vệ môi trường, và quản lý kỹ thuật chất thải.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Thu thập tài liệu: Tổng hợp số liệu thống kê, báo cáo ngành, văn bản pháp luật liên quan đến quản lý CTRSH và Luật Bảo vệ Môi trường 2020.
  • Điều tra, khảo sát: Thực hiện khảo sát 300 mẫu phiếu tại 5 phường trọng điểm của Quận 1 (Bến Thành, Nguyễn Cư Trinh, Phạm Ngũ Lão, Cầu Kho, Bến Nghé) nhằm thu thập thông tin về chủ nguồn thải, khối lượng phát sinh, thiết bị lưu chứa, tần suất thu gom, đơn vị thu gom và mức phí dịch vụ.
  • Phân tích thống kê và xử lý số liệu: Sử dụng phần mềm JMP để phân tích dữ liệu khảo sát, tính toán hệ số phát thải, đánh giá tương quan giữa các biến số và phân tích đa biến các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ hài lòng về phí dịch vụ.
  • Tính toán hệ số phát thải và dự báo khối lượng CTRSH: Áp dụng công thức dự báo tăng trưởng khối lượng rác dựa trên tốc độ gia tăng dân số và hệ số phát thải trung bình từng loại nguồn thải, dự báo đến năm 2025.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2022, bao gồm giai đoạn trước, trong và sau dịch COVID-19, nhằm đánh giá biến động và tác động của dịch bệnh đến quản lý CTRSH.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm nguồn phát sinh CTRSH: Tổng số nguồn thải tại 10 phường Quận 1 năm 2022 là 44.022, trong đó phường Bến Nghé có số nguồn thải cao nhất với 7.502 nguồn (chiếm 17,04%). Nguồn phát sinh chủ yếu từ hộ gia đình (31.121 nguồn, chiếm 71,71%) và hộ kinh doanh (10.746 nguồn, chiếm 24,79%). So với giai đoạn trước dịch, số nguồn thải giảm 36,45% chủ yếu do giảm hộ kinh doanh mặt tiền và vỉa hè.

  2. Khối lượng CTRSH và biến động theo thời gian: Khối lượng CTRSH tại Quận 1 có sự biến động do ảnh hưởng dịch COVID-19. Năm 2019, khối lượng là 112.4 tấn/ngày; giảm 3,24% năm 2020 và 3,34% năm 2021 so với trước dịch; tăng nhẹ 1,21% năm 2022 khi bước vào trạng thái "bình thường mới". Tổng giảm 5,4% trong 4 năm, tương đương giảm 21 tấn/ngày.

  3. Hệ số phát thải CTRSH: Hệ số phát thải trung bình toàn cục là 3,38 kg/hộ/ngày, trong đó hộ gia đình là 3,36 kg/hộ/ngày và hộ ngoài gia đình là 8,39 kg/hộ/ngày. Phân tích ANOVA cho thấy sự khác biệt có ý nghĩa thống kê giữa các loại nguồn thải (p=0,001), nhưng không khác biệt giữa các phường (p=0,153).

  4. Dự báo khối lượng CTRSH đến năm 2025: Với tốc độ gia tăng từ 6% đến 10% mỗi năm, khối lượng CTRSH tại Quận 1 dự kiến đạt từ 108.886 đến 121.000 tấn/năm vào năm 2025, phản ánh áp lực ngày càng tăng lên hệ thống quản lý.

  5. Thành phần CTRSH hộ gia đình: Rác hữu cơ chiếm tỷ lệ lớn nhất với 71,2%, tiếp theo là rác tái chế (9,37%), túi nilon (13,18%) và các thành phần khác như giấy, nhựa, vải, kim loại chiếm phần nhỏ.

Thảo luận kết quả

Sự giảm sút số lượng nguồn thải và khối lượng CTRSH trong giai đoạn dịch COVID-19 phản ánh tác động của các biện pháp giãn cách xã hội và giảm hoạt động kinh doanh dịch vụ tại Quận 1. Tuy nhiên, khi nền kinh tế phục hồi, lượng rác thải có xu hướng tăng trở lại, đòi hỏi hệ thống quản lý phải thích ứng linh hoạt.

Hệ số phát thải cao hơn ở các hộ ngoài gia đình do đặc thù hoạt động kinh doanh, dịch vụ, thương mại tập trung nhiều tại Quận 1. Việc phân loại rác tại nguồn chưa đồng bộ và ý thức phân loại của người dân còn hạn chế dẫn đến khó khăn trong xử lý và tái chế.

Dữ liệu dự báo cho thấy áp lực gia tăng khối lượng CTRSH sẽ tiếp tục trong tương lai gần, đòi hỏi các giải pháp kỹ thuật, kinh tế và chính sách phù hợp để nâng cao hiệu quả quản lý. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc áp dụng Luật Bảo vệ Môi trường 2020 với cơ chế thu phí theo khối lượng rác đã phân loại là bước tiến quan trọng, nhưng cần có lộ trình và sự đồng thuận từ cộng đồng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ biến động khối lượng CTRSH theo năm, bảng phân bố nguồn thải theo phường và biểu đồ thành phần rác thải hộ gia đình để minh họa rõ nét các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Thực hiện phân loại CTR tại nguồn: Tăng cường tuyên truyền, giáo dục cộng đồng về phân loại rác thải sinh hoạt theo Luật Bảo vệ Môi trường 2020, triển khai thí điểm tại các phường trọng điểm trong vòng 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: UBND Quận 1 phối hợp với các tổ dân phố và đơn vị thu gom.

  2. Nâng cao hiệu quả thu gom và vận chuyển: Tối ưu hóa tuyến thu gom, tăng tần suất thu gom tại các khu vực có mật độ dân cư cao, đầu tư trang thiết bị thu gom hiện đại, đảm bảo an toàn phòng chống dịch COVID-19. Thời gian thực hiện: 2023-2025. Chủ thể: Công ty TNHH MTV Dịch vụ Công ích Quận 1 và các đơn vị dân lập.

  3. Cải tiến cơ chế thu phí dịch vụ: Áp dụng thu phí theo khối lượng hoặc thể tích rác đã phân loại, khuyến khích người dân giảm phát sinh rác, đồng thời xử lý nghiêm các trường hợp không phân loại. Thời gian: Lộ trình đến năm 2025. Chủ thể: Sở Tài nguyên và Môi trường TP.HCM, UBND Quận 1.

  4. Xử lý tồn đọng rác thải y tế và đảm bảo an toàn phòng dịch: Thiết lập quy trình tiếp nhận, xử lý rác thải y tế phát sinh tại các điểm tiêm chủng, đảm bảo tuân thủ nghiêm ngặt quy định phòng chống dịch COVID-19. Chủ thể: Trung tâm Y tế Quận 1 phối hợp với đơn vị xử lý chất thải.

  5. Tăng cường truyền thông và nâng cao nhận thức cộng đồng: Triển khai các chiến dịch truyền thông đa phương tiện về quản lý CTRSH, lợi ích của phân loại rác và bảo vệ môi trường, nhằm thay đổi hành vi người dân. Thời gian: liên tục từ 2023 trở đi. Chủ thể: UBND Quận 1, các tổ chức xã hội và trường học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về môi trường: Sở Tài nguyên và Môi trường, UBND Quận 1 có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, quy định và kế hoạch quản lý CTRSH phù hợp với thực tế địa phương.

  2. Các đơn vị thu gom, vận chuyển chất thải: Công ty TNHH MTV Dịch vụ Công ích Quận 1 và các đơn vị dân lập có thể áp dụng các giải pháp kỹ thuật và kinh tế đề xuất để nâng cao hiệu quả hoạt động, giảm xung đột và tăng sự hài lòng của người dân.

  3. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý Tài nguyên và Môi trường: Luận văn cung cấp dữ liệu thực tiễn, phương pháp nghiên cứu và phân tích chuyên sâu về quản lý CTRSH trong bối cảnh dịch bệnh, làm tài liệu tham khảo học thuật.

  4. Cộng đồng dân cư và tổ chức xã hội: Nâng cao nhận thức về phân loại rác tại nguồn, ý thức bảo vệ môi trường, từ đó tham gia tích cực vào công tác quản lý và giảm thiểu ô nhiễm môi trường đô thị.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn?
    Phân loại rác tại nguồn giúp giảm khối lượng rác thải phải xử lý, tăng hiệu quả tái chế và giảm chi phí xử lý. Ví dụ, rác hữu cơ được xử lý thành phân compost, rác tái chế được thu hồi nguyên liệu, giảm áp lực lên bãi chôn lấp.

  2. Ảnh hưởng của dịch COVID-19 đến quản lý CTRSH tại Quận 1 như thế nào?
    Dịch bệnh làm giảm hoạt động kinh doanh, dẫn đến giảm số lượng nguồn thải và khối lượng rác thải. Tuy nhiên, việc xử lý rác thải y tế phát sinh tăng lên, đòi hỏi hệ thống quản lý phải thích ứng để đảm bảo an toàn.

  3. Luật Bảo vệ Môi trường 2020 có điểm mới gì trong quản lý CTRSH?
    Luật chuyển từ thu phí theo đầu người sang thu phí theo khối lượng hoặc thể tích rác đã phân loại, khuyến khích người dân phân loại rác và tự chi trả chi phí xử lý, góp phần giảm phát sinh rác và nâng cao hiệu quả quản lý.

  4. Làm thế nào để dự báo khối lượng CTRSH trong tương lai?
    Dự báo dựa trên hệ số phát thải trung bình từng loại nguồn thải và tốc độ gia tăng dân số, áp dụng công thức tăng trưởng theo năm. Dự báo giúp hoạch định kế hoạch thu gom, vận chuyển và xử lý phù hợp.

  5. Các biện pháp kỹ thuật nào được đề xuất để nâng cao quản lý CTRSH?
    Bao gồm tối ưu hóa tuyến thu gom, tăng tần suất thu gom, đầu tư phương tiện hiện đại, thiết lập trạm trung chuyển hợp lý và áp dụng công nghệ xử lý tiên tiến nhằm giảm thiểu ô nhiễm và chi phí vận hành.

Kết luận

  • Đã đánh giá chi tiết đặc điểm nguồn phát sinh và hệ thống quản lý CTRSH tại Quận 1 trong bối cảnh dịch COVID-19, với tổng số nguồn thải 44.022 và khối lượng rác trung bình 216 tấn/ngày.
  • Hệ số phát thải trung bình là 3,38 kg/hộ/ngày, với sự khác biệt rõ rệt giữa hộ gia đình và ngoài gia đình.
  • Khối lượng CTRSH có biến động do dịch bệnh, giảm khoảng 5,4% trong giai đoạn 2019-2022, nhưng dự báo sẽ tăng trở lại với tốc độ 6-10% mỗi năm đến 2025.
  • Luật Bảo vệ Môi trường 2020 tạo cơ sở pháp lý quan trọng cho việc thu phí theo khối lượng rác đã phân loại, thúc đẩy phân loại rác tại nguồn và nâng cao hiệu quả quản lý.
  • Đề xuất các giải pháp kỹ thuật, kinh tế, chính sách và truyền thông nhằm nâng cao năng lực quản lý CTRSH, thích ứng an toàn với dịch COVID-19 và bảo vệ môi trường đô thị.

Next steps: Triển khai thí điểm phân loại rác tại nguồn, hoàn thiện cơ sở hạ tầng thu gom, vận chuyển, đồng thời tăng cường truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng. Mời các cơ quan quản lý, đơn vị thu gom và cộng đồng dân cư cùng phối hợp thực hiện để đạt hiệu quả bền vững.

Call to action: Hãy cùng chung tay thực hiện phân loại rác tại nguồn và tuân thủ các quy định về quản lý chất thải để bảo vệ môi trường sống xanh, sạch, đẹp cho Quận 1 và toàn thành phố.