Tổng quan nghiên cứu

Theo ước tính của Ủy ban Liên hợp quốc về quyền của người khuyết tật, trên toàn thế giới có hơn 1 tỷ người khuyết tật, chiếm khoảng 15% dân số toàn cầu. Tại Việt Nam, theo kết quả điều tra quốc gia năm 2019 do Tổng cục Thống kê và UNICEF công bố, hơn 7% dân số từ 2 tuổi trở lên (tương đương khoảng 6,2 triệu người) là người khuyết tật, trong đó người khuyết tật nặng và đặc biệt nặng chiếm khoảng 28,9%, và khoảng 10% người khuyết tật thuộc hộ nghèo. Tỷ lệ này cho thấy Việt Nam là một trong những quốc gia có tỷ lệ người khuyết tật cao trong khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Quyền được bảo trợ xã hội của người khuyết tật là một trong những quyền cơ bản của con người, được ghi nhận trong nhiều văn kiện pháp luật quốc tế như Tuyên ngôn thế giới về quyền con người (1948), Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (1966), và đặc biệt là Công ước Liên hợp quốc về quyền của người khuyết tật (CRPD, 2007). Tại Việt Nam, quyền này được bảo đảm thông qua Hiến pháp 2023, Luật Người khuyết tật 2010 và các văn bản pháp luật chuyên ngành khác.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xây dựng hệ thống lý luận về quyền được bảo trợ xã hội của người khuyết tật, làm rõ nội dung pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam về quyền này, đồng thời đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi tại Việt Nam trong giai đoạn từ năm 2014 đến nay. Nghiên cứu tập trung phân tích quyền được bảo trợ xã hội dưới góc độ quyền lao động, việc làm và quyền được đảm bảo mức sống thỏa đáng.

Luận văn có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật về bảo trợ xã hội cho người khuyết tật, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các cơ quan nhà nước và tổ chức xã hội trong việc xây dựng chính sách và thực thi quyền của người khuyết tật.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn áp dụng hai khung lý thuyết chính:

  1. Lý thuyết quyền con người và quyền của nhóm dễ bị tổn thương: Dựa trên phân loại của Karel Vasak về các thế hệ quyền con người, trong đó quyền kinh tế, xã hội và văn hóa là thế hệ quyền thứ hai, bao gồm quyền được bảo trợ xã hội. Lý thuyết này nhấn mạnh quyền của người khuyết tật là một phần không thể tách rời của quyền con người, đồng thời là nhóm đối tượng dễ bị tổn thương cần được bảo vệ đặc biệt.

  2. Lý thuyết bảo trợ xã hội: Theo quan điểm của các tổ chức quốc tế như UNICEF, ILO và Ngân hàng Thế giới, bảo trợ xã hội là tập hợp các chính sách và chương trình nhằm giảm thiểu rủi ro, hỗ trợ nhóm yếu thế, trong đó có người khuyết tật, thông qua trợ cấp vật chất, tạo cơ hội việc làm và nâng cao năng lực tự bảo vệ.

Các khái niệm chính được làm rõ gồm: người khuyết tật, bảo trợ xã hội, quyền được bảo trợ xã hội, đảm bảo quyền được bảo trợ xã hội, và các biện pháp bảo đảm quyền này.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp, bao gồm:

  • Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Thu thập và phân tích các văn bản pháp luật quốc tế, pháp luật Việt Nam, các công ước, nghị quyết, báo cáo và tài liệu học thuật liên quan đến quyền của người khuyết tật và bảo trợ xã hội.

  • Phương pháp tổng hợp và phân tích logic: Hệ thống hóa các khái niệm, lý thuyết và quy định pháp luật để xây dựng cơ sở lý luận vững chắc.

  • Phương pháp so sánh: So sánh pháp luật quốc tế với pháp luật Việt Nam về quyền được bảo trợ xã hội của người khuyết tật nhằm nhận diện điểm mạnh, hạn chế và khoảng cách thực thi.

  • Phương pháp đánh giá thực tiễn: Đánh giá thực trạng thực thi quyền được bảo trợ xã hội của người khuyết tật tại Việt Nam dựa trên số liệu thống kê, báo cáo và các nghiên cứu thực tiễn.

  • Phương pháp dự báo khoa học: Đưa ra các dự báo và đề xuất giải pháp phù hợp với xu hướng phát triển và yêu cầu thực tiễn.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các văn bản pháp luật quốc tế và Việt Nam từ năm 2014 đến nay, các báo cáo thống kê và tài liệu nghiên cứu chuyên sâu. Phương pháp chọn mẫu tập trung vào các văn bản pháp luật có tính đại diện và có ảnh hưởng lớn đến quyền của người khuyết tật. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm 2023-2024.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quyền được bảo trợ xã hội của người khuyết tật được ghi nhận rõ ràng trong pháp luật quốc tế: Công ước Liên hợp quốc về quyền của người khuyết tật (CRPD) năm 2007 quy định cụ thể quyền lao động, việc làm (Điều 27) và quyền có mức sống thỏa đáng, bảo trợ xã hội (Điều 28). Các quốc gia thành viên có nghĩa vụ bảo đảm bình đẳng, không phân biệt đối xử và tạo điều kiện hợp lý cho người khuyết tật tiếp cận việc làm và các dịch vụ xã hội.

  2. Pháp luật Việt Nam đã có nhiều quy định bảo vệ quyền được bảo trợ xã hội của người khuyết tật nhưng còn tồn tại hạn chế: Luật Người khuyết tật 2010 và các văn bản liên quan đã tạo hành lang pháp lý cho quyền này. Tuy nhiên, có sự chồng chéo, mâu thuẫn trong quy định về đối tượng được bảo trợ, trách nhiệm của người chăm sóc và cơ chế thực thi chưa hiệu quả. Ví dụ, tỷ lệ người khuyết tật nặng và đặc biệt nặng chiếm 28,9% nhưng chính sách hỗ trợ chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu của nhóm này.

  3. Thực trạng thực thi quyền được bảo trợ xã hội tại Việt Nam còn nhiều khó khăn: Khoảng 10% người khuyết tật thuộc hộ nghèo, nhiều người chưa tiếp cận đầy đủ các dịch vụ y tế, giáo dục, việc làm và trợ cấp xã hội. Các rào cản về nhận thức xã hội, cơ sở vật chất chưa phù hợp và chính sách chưa đồng bộ là nguyên nhân chính.

  4. Các biện pháp bảo đảm quyền được bảo trợ xã hội theo pháp luật quốc tế bao gồm biện pháp pháp lý, xã hội và kinh tế: Nhà nước phải ghi nhận quyền trong pháp luật, quy định trách nhiệm và chế tài, đồng thời nâng cao nhận thức xã hội, đảm bảo khả năng tiếp cận và hỗ trợ tài chính cho người khuyết tật. Cơ chế giám sát của Liên hợp quốc và các tổ chức quốc tế đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy thực thi.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự phát triển tích cực trong nhận thức và pháp luật về quyền được bảo trợ xã hội của người khuyết tật trên thế giới và tại Việt Nam. Việc ghi nhận quyền này trong các công ước quốc tế như CRPD đã chuyển đổi cách tiếp cận từ nhân đạo sang nhân quyền, nhấn mạnh bình đẳng và không phân biệt đối xử.

Tuy nhiên, so với các quốc gia phát triển trong khu vực, Việt Nam còn nhiều thách thức trong việc thực thi quyền này. Các rào cản xã hội như định kiến, thiếu cơ sở vật chất phù hợp và chính sách chưa đồng bộ làm giảm hiệu quả bảo vệ quyền của người khuyết tật. So sánh với một số quốc gia có chính sách bảo trợ xã hội tiên tiến, Việt Nam cần hoàn thiện hệ thống pháp luật và tăng cường các biện pháp hỗ trợ thực tiễn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ người khuyết tật được tiếp cận dịch vụ bảo trợ xã hội theo từng năm, bảng so sánh các quy định pháp luật quốc tế và Việt Nam, cũng như biểu đồ phân bố các rào cản chính ảnh hưởng đến quyền được bảo trợ xã hội.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật về quyền được bảo trợ xã hội của người khuyết tật: Cần rà soát, sửa đổi các văn bản pháp luật hiện hành để loại bỏ mâu thuẫn, chồng chéo, quy định rõ ràng đối tượng, trách nhiệm và cơ chế thực thi. Thời gian thực hiện trong 2 năm, do Bộ Tư pháp phối hợp với Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội chủ trì.

  2. Tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức xã hội: Triển khai các chương trình giáo dục, truyền thông nhằm xóa bỏ định kiến, kỳ thị đối với người khuyết tật, tạo môi trường hòa nhập. Thời gian thực hiện liên tục, do các cơ quan truyền thông, tổ chức xã hội và địa phương phối hợp thực hiện.

  3. Đảm bảo khả năng tiếp cận cơ sở vật chất và dịch vụ xã hội: Đầu tư xây dựng, cải tạo các công trình công cộng, cơ sở y tế, giáo dục phù hợp với người khuyết tật; áp dụng công nghệ hỗ trợ. Thời gian thực hiện 3-5 năm, do Bộ Xây dựng, Bộ Y tế và các địa phương phối hợp thực hiện.

  4. Phát triển các chính sách hỗ trợ tài chính và việc làm cho người khuyết tật: Mở rộng các chương trình trợ cấp xã hội, hỗ trợ đào tạo nghề, tạo điều kiện việc làm trong khu vực công và tư nhân. Thời gian thực hiện 2-3 năm, do Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp với các doanh nghiệp và tổ chức xã hội.

  5. Xây dựng cơ chế giám sát và đánh giá hiệu quả thực thi quyền được bảo trợ xã hội: Thiết lập hệ thống báo cáo, kiểm tra định kỳ, xử lý vi phạm và khen thưởng các tổ chức, cá nhân thực hiện tốt. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do Ủy ban quốc gia về người khuyết tật và các cơ quan liên quan đảm nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về lao động, xã hội và người khuyết tật: Luận văn cung cấp cơ sở pháp lý và thực tiễn để hoàn thiện chính sách, pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý, bảo vệ quyền lợi người khuyết tật.

  2. Các tổ chức phi chính phủ, tổ chức xã hội hoạt động trong lĩnh vực người khuyết tật: Tài liệu giúp hiểu rõ quyền được bảo trợ xã hội, từ đó xây dựng chương trình hỗ trợ phù hợp, vận động chính sách và nâng cao nhận thức cộng đồng.

  3. Các nhà nghiên cứu, học giả trong lĩnh vực luật quốc tế, luật nhân quyền và bảo trợ xã hội: Luận văn là nguồn tham khảo quan trọng về khung lý thuyết, pháp luật quốc tế và thực trạng Việt Nam, phục vụ cho các nghiên cứu chuyên sâu và phát triển học thuật.

  4. Người khuyết tật và gia đình: Giúp hiểu rõ quyền lợi của mình theo pháp luật, từ đó chủ động tiếp cận các dịch vụ bảo trợ xã hội, nâng cao khả năng tự bảo vệ và hòa nhập cộng đồng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quyền được bảo trợ xã hội của người khuyết tật bao gồm những nội dung gì?
    Quyền này bao gồm quyền được lao động và việc làm trên cơ sở bình đẳng, quyền có mức sống thỏa đáng, được hưởng các chính sách bảo trợ xã hội như trợ cấp tài chính, chăm sóc y tế, giáo dục và hỗ trợ hòa nhập cộng đồng.

  2. Pháp luật quốc tế có vai trò như thế nào trong việc bảo vệ quyền của người khuyết tật?
    Pháp luật quốc tế, đặc biệt là Công ước Liên hợp quốc về quyền của người khuyết tật, đặt ra các tiêu chuẩn bắt buộc các quốc gia thành viên phải tuân thủ, tạo khuôn khổ pháp lý toàn cầu để bảo vệ và thúc đẩy quyền của người khuyết tật.

  3. Tại sao Việt Nam cần hoàn thiện pháp luật về bảo trợ xã hội cho người khuyết tật?
    Do còn tồn tại mâu thuẫn, chồng chéo trong quy định, hạn chế trong thực thi và các rào cản xã hội, việc hoàn thiện pháp luật giúp nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền, đảm bảo người khuyết tật được hưởng đầy đủ quyền lợi.

  4. Các biện pháp nào giúp người khuyết tật tiếp cận việc làm hiệu quả?
    Bao gồm cấm phân biệt đối xử, tạo điều kiện hợp lý tại nơi làm việc, đào tạo nghề phù hợp, hỗ trợ khởi nghiệp, và thúc đẩy tuyển dụng trong khu vực công và tư nhân.

  5. Cơ chế giám sát quyền được bảo trợ xã hội của người khuyết tật hoạt động ra sao?
    Cơ chế giám sát do Liên hợp quốc và các tổ chức quốc tế thực hiện thông qua ủy ban chuyên trách, yêu cầu các quốc gia báo cáo định kỳ, kiểm tra việc thực thi và đề xuất khuyến nghị nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng hệ thống lý luận vững chắc về quyền được bảo trợ xã hội của người khuyết tật, dựa trên pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam.
  • Phân tích chi tiết quyền lao động, việc làm và quyền có mức sống thỏa đáng, bảo trợ xã hội của người khuyết tật theo Công ước CRPD và các văn bản pháp luật Việt Nam.
  • Đánh giá thực trạng thực thi quyền tại Việt Nam, chỉ ra các hạn chế về pháp luật và thực tiễn, đồng thời nguyên nhân chủ yếu là do rào cản xã hội và chính sách chưa đồng bộ.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao nhận thức xã hội, cải thiện cơ sở vật chất, phát triển chính sách hỗ trợ việc làm và tài chính, cùng cơ chế giám sát hiệu quả.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo gồm triển khai nghiên cứu chuyên sâu về các nhóm đối tượng đặc thù, xây dựng chương trình hành động quốc gia và tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực bảo trợ xã hội cho người khuyết tật.

Luận văn mong muốn đóng góp thiết thực vào việc bảo vệ và thúc đẩy quyền của người khuyết tật tại Việt Nam, kêu gọi các cơ quan, tổ chức và cộng đồng cùng chung tay hành động để xây dựng xã hội công bằng, hòa nhập và phát triển bền vững.