I. Tổng Quan Về An Ninh Kinh Tế Trong Hội Nhập Góc Nhìn Mới
An ninh kinh tế là một bộ phận cấu thành của an ninh quốc gia. Theo nghĩa truyền thống, an ninh quốc gia là việc đảm bảo độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ, bảo tồn chế độ chính trị của quốc gia trước sự đe doạ từ bên ngoài cũng như bảo tồn lịch sử và văn hoá của nó. Trong thời kỳ Chiến tranh lạnh, với tính chất khép kín của kinh tế hai khối TBCN và XHCN, quan niệm an ninh bị bó hẹp trong bối cảnh đối đầu quân sự giữa hai khối chính trị. Sau Chiến tranh lạnh, sự đối đầu quân sự giữa các cường quốc dịu đi, nhưng lại xuất hiện hàng loạt vấn đề mới tác động đến an ninh quốc gia bao gồm các vấn đề về kinh tế, chính trị, xã hội, tôn giáo. Đối với nhiều nước lớn, trọng tâm trong kế hoạch an ninh quốc gia hiện nay là kinh tế, sức mạnh quân sự chỉ được dùng để “răn đe” và thương lượng trong đàm phán. Như vậy, một nước mạnh không chỉ được nhìn nhận ở quân đội lớn, vũ trang hiện đại mà còn phải nhìn nhận ở sức mạnh tổng hợp, trong đó có sức mạnh về kinh tế. Trong bối cảnh toàn cầu hoá và hội nhập kinh tế quốc tế, khi các quốc gia đều nhấn mạnh nhiệm vụ trung tâm là phát triển kinh tế thì những xung đột, đối kháng lợi ích kinh tế giữa các quốc gia diễn ra thường xuyên hơn, hình thức đa dạng hơn và tính chất ngày càng phức tạp.
1.1. An Ninh Quốc Gia Truyền Thống và Hiện Đại So Sánh
Theo nghĩa truyền thống, an ninh quốc gia là việc đảm bảo độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ, bảo tồn chế độ chính trị của quốc gia trước sự đe doạ từ bên ngoài cũng như bảo tồn lịch sử và văn hoá của nó. Trong thời kỳ Chiến tranh lạnh, với tính chất khép kín của kinh tế hai khối TBCN và XHCN, quan niệm an ninh bị bó hẹp trong bối cảnh đối đầu quân sự giữa hai khối chính trị. Sau Chiến tranh lạnh, sự đối đầu quân sự giữa các cường quốc dịu đi, nhưng lại xuất hiện hàng loạt vấn đề mới tác động đến an ninh quốc gia bao gồm các vấn đề về kinh tế, chính trị, xã hội, tôn giáo.
1.2. Toàn Cầu Hóa và Ảnh Hưởng Đến An Ninh Kinh Tế Quốc Gia
Việc dỡ bỏ các rào cản cho thương mại, tài chính, đầu tư trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế đã thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ, tăng cường tính liên kết và phụ thuộc lẫn nhau của nền kinh tế thế giới, điều này cũng làm cho các rủi ro, mất an ninh kinh tế quốc tế dễ tác động, ảnh hưởng đến an ninh kinh tế quốc gia và ngược lại, khủng hoảng kinh tế ở một quốc gia cũng có thể lây lan nhanh chóng khắp toàn cầu.
II. Thách Thức An Ninh Kinh Tế Của Việt Nam Trong Hội Nhập
Quá trình hội nhập quốc tế của Việt Nam kể từ khi Đổi mới đã đem lại nhiều đổi thay tích cực cho nền kinh tế và vị thế của nước ta trên trường quốc tế. Tuy nhiên, thực hiện tự do hoá nền kinh tế trong xu thế hội nhập, tham gia ngày càng sâu rộng vào thị trường thế giới với mức độ cạnh tranh khốc liệt cũng gây ra những tác động tiêu cực đối với môi trường tự nhiên và môi trường xã hội, đối với sự ổn định nền kinh tế quốc dân. Quá trình toàn cầu hoá đã làm gia tăng nhiều thách thức đối với tất cả các nước trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Toàn cầu hoá lao động dẫn tới các quá trình di dân phức tạp hơn, từ di cư hợp pháp đến di cư bất hợp pháp, trong đó có cả hoạt động buôn bán lao động. Toàn cầu hoá hàng hoá, dịch vụ dẫn đến sự hình thành thị trường hàng hoá, dịch vụ toàn cầu, mà bất ổn của quốc gia này đe doạ đến tất cả các quốc gia khác tham gia vào quá trình tự do hoá thương mại – dịch vụ.
2.1. Tác Động Tiêu Cực Của Hội Nhập Đến An Ninh Kinh Tế
Quá trình tự do hoá luồng vốn cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ đối với hệ thống tài chính quốc gia, nhất là khi diễn ra khủng hoảng tài chính, tiền tệ. Như vậy, hội nhập kinh tế quốc tế, ngoài những tác động tích cực cho nền kinh tế cũng gây ra những ảnh hưởng tiêu cực về an ninh kinh tế cho Việt Nam. Chẳng hạn như sự suy thoái kinh tế, bất ổn kinh tế vĩ mô ở nước ta giai đoạn 2011-2013, ngoài những lý do chủ quan từ nội tại nền kinh tế và quản lý vĩ mô, có một phần nguyên nhân từ khủng hoảng kinh tế và lan truyền suy thoái từ các nước, các nền kinh tế lớn trên thế giới giai đoạn 2008 - 2010.
2.2. Các Mối Đe Dọa An Ninh Phi Truyền Thống Trong Bối Cảnh Mới
Trong thời gian tới, tình hình kinh tế, tài chính, tiền tệ thế giới, khu vực còn diễn biến phức tạp; các mối đe dọa an ninh truyền thống và phi truyền thống tiếp tục gia tăng, trong đó an ninh kinh tế, tài chính, tiền tệ và an ninh mạng đang đặt ra nhiều thách thức lớn đối với lợi ích và an ninh của nhiều quốc gia. Việt Nam vẫn đứng trước nhiều thách thức lớn, đan xen nhau, tác động tổng hợp và diễn biến phức tạp.
III. Giải Pháp Đảm Bảo An Ninh Kinh Tế Cho Việt Nam Đến 2025
Để đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia trong quá trình tiếp tục hội nhập sâu hơn vào nền kinh tế thế giới, nhà nước có vai trò hết sức quan trọng. Về lý luận, mặc dù đã có một số nghiên cứu quốc tế và Việt Nam đề cập đến an ninh kinh tế như một bộ phận của vấn đề an ninh phi truyền thống, nhưng những nghiên cứu đi sâu vào phân tích nội hàm và nội dung của đảm bảo an ninh kinh tế trong bối cảnh hội nhập còn thiếu vắng. Đối với Việt Nam, nhận thức về các mối đe doạ an ninh kinh tế quốc gia trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế còn có bất cập, chưa đầy đủ và chưa theo kịp những diễn biến nhanh chóng của tình hình.
3.1. Vai Trò Của Nhà Nước Trong Đảm Bảo An Ninh Kinh Tế
Tính chất hai mặt của hội nhập quốc tế và yêu cầu tận dụng mặt tích cực của hội nhập cho phát triển đòi hỏi Việt Nam cần đổi mới nhận thức, tư duy về vị trí, tầm quan trọng của công tác đảm bảo an ninh kinh tế trong chiến lược bảo vệ an ninh quốc gia; Bên cạnh đó, việc tổ chức thực hiện đảm bảo an ninh kinh tế trong thời gian qua ở Việt Nam còn một số hạn chế về các khía cạnh như cơ cấu lại nền kinh tế, ổn định kinh tế vĩ mô, bảo đảm phúc lợi xã hội và an sinh xã hội, xây dựng và tổ chức thực hiện kế hoạch đảm bảo an ninh, trật tự trong quá trình thực hiện các chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, đề án phát triển KT – XH.
3.2. Đổi Mới Nhận Thức Về An Ninh Kinh Tế Trong Bối Cảnh Mới
Tóm lại, hội nhập quốc tế hiện nay và trong thời gian tới đặt ra nhiều vấn đề mới về đảm bảo an ninh kinh tế cần quan tâm luận giải. Đảm bảo an ninh kinh tế trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế là một vấn đề lý luận cần tiếp tục làm sáng tỏ trong nghiên cứu kinh tế chính trị ở Việt Nam, đồng thời là nhiệm vụ thực tiễn hết sức quan trọng, vừa cấp bách, vừa thường xuyên, lâu dài, đòi hỏi quyết tâm cao, sự kiên trì, bền bỉ, sự phối hợp chặt chẽ giữa nhiều cơ quan, tổ chức nhà nước với các tầng lớp nhân dân.
IV. Nghiên Cứu Thực Tiễn Về An Ninh Kinh Tế Tại Việt Nam
Vì vậy, tìm ra các giải pháp, đặc biệt là các giải pháp về mặt chính sách nhằm đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia trong quá trình hội nhập, góp phần vào sự ổn định và phát triển kinh tế xã hội là yêu cầu cấp thiết, khách quan đặt ra trong bối cảnh phát triển của đất nước hiện nay. Xuất phát từ những lý do trên và căn cứ vào yêu cầu công tác của bản thân, nghiên cứu sinh đã chọn đề tài “Đảm bảo an ninh kinh tế trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế ở Việt Nam” cho luận án tiến sỹ của mình.
4.1. Mục Tiêu và Nhiệm Vụ Nghiên Cứu Về An Ninh Kinh Tế
Trên cơ sở phân tích thực trạng đảm bảo an ninh kinh tế của Việt Nam trong thời gian qua, luận án đề xuất những giải pháp nhằm đảm bảo an ninh kinh tế trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam trong điều kiện hiện nay. Hệ thống hoá, làm rõ hơn những vấn đề lý luận chung và kinh nghiệm thực tiễn về đảm bảo an ninh kinh tế trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế.
4.2. Phạm Vi Nghiên Cứu Về An Ninh Kinh Tế Quốc Gia
Luận án nghiên cứu về đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Nghiên cứu tại Việt Nam có kết hợp khảo cứu kinh nghiệm của một số nước trong khu vực và trên thế giới. Nghiên cứu từ khi Việt Nam tiến hành công cuộc Đổi mới (năm 1986) đến nay, trong đó tập trung vào giai đoạn 2007 đến 2015, là giai đoạn quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam diễn ra sôi động, có nhiều dấu mốc hội nhập quan trọng như việc gia nhập tổ chức Thương mại thế giới WTO, đồng thời cũng là giai đoạn nền kinh tế Việt Nam và thế giới có nhiều thăng trầm tác động đến an ninh kinh tế quốc gia và công tác đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia.
V. Các Yếu Tố Ảnh Hưởng Đến An Ninh Kinh Tế Trong Hội Nhập
An ninh kinh tế là một khái niệm rộng và phức tạp. Các nghiên cứu trong và ngoài nước về chủ đề này thường tiếp cận ở một trong ba cấp độ cơ bản: (1) cấp vi mô là an ninh kinh tế của cá nhân hoặc hộ gia đình; (2) cấp độ trung mô là an ninh kinh tế của doanh nghiệp; và (3) cấp vĩ mô là an ninh kinh tế quốc gia hoặc nhóm quốc gia (khu vực) và toàn cầu (Senkus và Raczkowski, 2013). Trong phạm vi nghiên cứu của luận án này, an ninh kinh tế được xem xét ở cấp độ vĩ mô – an ninh kinh tế quốc gia.
5.1. Tiếp Cận Đa Cấp Độ Về An Ninh Kinh Tế
Các nghiên cứu trong và ngoài nước về chủ đề này thường tiếp cận ở một trong ba cấp độ cơ bản: (1) cấp vi mô là an ninh kinh tế của cá nhân hoặc hộ gia đình; (2) cấp độ trung mô là an ninh kinh tế của doanh nghiệp; và (3) cấp vĩ mô là an ninh kinh tế quốc gia hoặc nhóm quốc gia (khu vực) và toàn cầu (Senkus và Raczkowski, 2013).
5.2. Hội Nhập Kinh Tế Quốc Tế và Tác Động Đến An Ninh Kinh Tế
Quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam trong luận án này được xem như bối cảnh tác động đến an ninh kinh tế quốc gia và ảnh hưởng tới các yếu tố, các điều kiện đảm bảo an ninh kinh tế, trọng tâm phân tích của luận án sẽ là các nội dung đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia trong bối cảnh hội nhập. Vì vậy, luận án sẽ không đi sâu phân tích về tiến trình, các bước hội nhập của Việt Nam và những vấn đề an ninh kinh tế cụ thể nảy sinh trong từng bước, từng dấu mốc hội nhập.
VI. Đảm Bảo An Ninh Nguồn Lực Trong Bối Cảnh Hội Nhập Kinh Tế
An ninh kinh tế quốc gia có nội dung rất rộng, thể hiện trên nhiều khía cạnh và có nhiều góc độ tiếp cận khác nhau như an ninh truyền thống, an ninh phi truyền thống, an ninh đối với từng ngành kinh tế cụ thể (an ninh lương thực, an ninh nguồn nước, an ninh năng lượng, an ninh tài chính…). Trong khuôn khổ của luận án này, tác giả tập trung phân tích về an ninh kinh tế quốc gia dưới góc độ kinh tế chính trị, làm nổi bật vai trò của nhà nước đối với đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia, nhà nước được xem xét với tư cách là chủ thể thực hiện các biện pháp để đảm bảo an ninh kinh tế cho đất nước trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế.
6.1. Vai Trò Của Nhà Nước Trong Đảm Bảo An Ninh Kinh Tế
Trong khuôn khổ của luận án này, tác giả tập trung phân tích về an ninh kinh tế quốc gia dưới góc độ kinh tế chính trị, làm nổi bật vai trò của nhà nước đối với đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia, nhà nước được xem xét với tư cách là chủ thể thực hiện các biện pháp để đảm bảo an ninh kinh tế cho đất nước trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế.
6.2. An Ninh Năng Lượng Nguồn Nước và Lương Thực Phân Tích
Về nội dung đảm bảo an ninh các nguồn lực kinh tế cơ bản của nền kinh tế quốc dân, do hạn chế về dung lượng luận án, do nguồn tài liệu tiếp cận được và căn cứ vào mức độ, tầm quan trọng chiến lược của một số nguồn lực, tác giả luận án chỉ lựa chọn phân tích về an ninh năng lượng, an ninh nguồn nước và an ninh lương thực quốc gia.
