Tổng quan nghiên cứu

Cồn Sơn, một cù lao rộng khoảng 75 ha thuộc thành phố Cần Thơ, là một vùng đất nổi giữa sông Hậu với lịch sử hình thành trên dưới 100 năm. Nằm cách trung tâm thành phố khoảng 10 km, Cồn Sơn nổi bật với sự đa dạng sinh kế truyền thống gắn liền với nông nghiệp, thủ công nghiệp và gần đây là sự phát triển mạnh mẽ của du lịch cộng đồng. Từ năm 2004, khi Cần Thơ trở thành thành phố trực thuộc trung ương, Cồn Sơn bắt đầu chứng kiến những biến đổi rõ nét trong cơ cấu sinh kế của cư dân. Đặc biệt, từ năm 2015, với việc dẫn điện và các chính sách khuyến khích phát triển du lịch, sinh kế của người dân đã chuyển dịch từ nông nghiệp truyền thống sang dịch vụ du lịch, tạo ra những thay đổi sâu sắc về kinh tế và xã hội.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc phân tích sự chuyển đổi sinh kế của cư dân Cồn Sơn trong hai giai đoạn 2004-2015 và 2015 đến nay, đồng thời đánh giá các yếu tố tác động và đề xuất giải pháp phát triển sinh kế bền vững. Phạm vi nghiên cứu chủ yếu tập trung tại Cồn Sơn, với sự tham khảo liên đới các cồn khác trong thành phố Cần Thơ nhằm làm rõ các mối tương quan sinh kế trong khu vực. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn giá trị truyền thống, đồng thời thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương theo hướng bền vững, góp phần nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của cư dân.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn sử dụng hai lý thuyết chính để phân tích sinh kế của cư dân Cồn Sơn:

  • Thuyết sinh thái học văn hóa (Cultural Ecology): Lý thuyết này giải thích mối quan hệ tương tác giữa con người và môi trường tự nhiên, nhấn mạnh cách thức con người thích nghi và sáng tạo các hình thức văn hóa dựa trên điều kiện môi trường. Áp dụng lý thuyết này giúp làm rõ nguyên nhân khách quan dẫn đến sự hình thành và biến đổi các phương thức sinh kế truyền thống tại Cồn Sơn, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi địa hình do sạt lở và thay đổi khí hậu.

  • Thuyết lựa chọn duy lý (Rational Choice Theory): Lý thuyết này tập trung vào các quyết định của cá nhân dựa trên sự cân nhắc hợp lý nhằm tối đa hóa lợi ích cá nhân. Trong nghiên cứu, thuyết này được dùng để phân tích các lựa chọn sinh kế của cư dân, giải thích nguyên nhân chủ quan thúc đẩy sự chuyển đổi từ sinh kế truyền thống sang các hình thức sinh kế mới như du lịch cộng đồng.

Ba khái niệm chính được làm rõ trong nghiên cứu gồm: sinh kế (tập hợp các nguồn lực và hoạt động kiếm sống), biến đổi sinh kế (sự thay đổi trong phương thức và nguồn lực sinh kế), và truyền thống (giá trị, tập quán được truyền từ thế hệ trước).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu kết hợp phương pháp định tính và định lượng nhằm đảm bảo tính khách quan và sâu sắc trong phân tích:

  • Nguồn dữ liệu: Bao gồm dữ liệu sơ cấp thu thập qua phỏng vấn sâu 25 người dân, điều tra bảng hỏi với 100 người dân Cồn Sơn, quan sát tham dự trực tiếp tại địa phương trong hai đợt điền dã (tháng 6/2021 và tháng 2-3/2022). Dữ liệu thứ cấp được tổng hợp từ các tài liệu nghiên cứu, báo cáo ngành, và các công trình liên quan đến sinh kế và phát triển du lịch cộng đồng.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích nội dung phỏng vấn, thống kê mô tả dữ liệu bảng hỏi, so sánh các giai đoạn sinh kế truyền thống và hiện đại. Sử dụng lý thuyết sinh thái học văn hóa để giải thích các yếu tố môi trường và thuyết lựa chọn duy lý để phân tích hành vi và quyết định của cư dân.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào hai giai đoạn chính: 2004-2015 (giai đoạn sinh kế truyền thống) và 2015 đến nay (giai đoạn chuyển đổi sinh kế với sự phát triển du lịch). Quá trình thu thập dữ liệu diễn ra trong hai đợt điền dã thực địa năm 2021 và 2022, kết hợp với phân tích tài liệu và xử lý dữ liệu trong suốt năm 2022.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Sinh kế truyền thống chủ yếu dựa vào nông nghiệp và thủ công nghiệp: Trước năm 2015, cư dân Cồn Sơn chủ yếu làm nông nghiệp với các loại cây ăn trái như vú sữa, chôm chôm, nhãn, ổi, cùng với nuôi cá bè và làm thủ công nghiệp truyền thống. Khoảng 70% hộ dân tham gia các hoạt động này, thu nhập chủ yếu đến từ nông sản và thủ công.

  2. Sự chuyển dịch sang sinh kế dịch vụ du lịch cộng đồng: Từ năm 2015, với sự phát triển của du lịch cộng đồng, khoảng 60% hộ dân đã tham gia vào các hoạt động dịch vụ du lịch như hướng dẫn viên, kinh doanh lưu niệm, nhà hàng, homestay. Thu nhập từ du lịch chiếm trung bình 45% tổng thu nhập hộ gia đình, tăng đáng kể so với trước đây.

  3. Tác động tích cực đến thu nhập và chất lượng cuộc sống: Mức độ hài lòng về thu nhập tăng từ khoảng 55% trong giai đoạn truyền thống lên 78% khi tham gia du lịch cộng đồng. Người dân không còn phải đi làm thuê ở đất liền, có điều kiện nâng cao trình độ qua các lớp đào tạo nghiệp vụ du lịch và ngoại ngữ.

  4. Biến đổi về giá trị văn hóa và xã hội: Sự phát triển du lịch đã làm thay đổi các giá trị truyền thống, với một số giá trị văn hóa bản địa bị mai một hoặc thương mại hóa. Tuy nhiên, cộng đồng vẫn duy trì các lễ hội, tín ngưỡng truyền thống, đồng thời hình thành các mô hình hợp tác xã du lịch để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân khách quan của sự biến đổi sinh kế được lý giải qua thuyết sinh thái học văn hóa, khi điều kiện tự nhiên như sạt lở, diện tích đất canh tác giảm từ 130 ha xuống còn 75 ha, cùng với biến đổi khí hậu đã làm giảm hiệu quả nông nghiệp truyền thống. Đồng thời, sự xuất hiện của điện lưới và chính sách phát triển du lịch đã tạo điều kiện thuận lợi cho chuyển đổi sinh kế.

Phân tích theo thuyết lựa chọn duy lý cho thấy cư dân lựa chọn chuyển sang sinh kế du lịch nhằm tối đa hóa lợi ích kinh tế và cải thiện chất lượng cuộc sống. Việc tham gia các lớp đào tạo và nâng cao tri thức cũng phản ánh sự chủ động thích nghi của người dân.

So sánh với các nghiên cứu về biến đổi sinh kế tại các vùng Đồng bằng sông Cửu Long khác, kết quả nghiên cứu tại Cồn Sơn tương đồng với xu hướng chuyển dịch từ nông nghiệp sang dịch vụ, nhưng có điểm đặc thù là sự kết hợp giữa sinh kế truyền thống và du lịch cộng đồng tạo nên mô hình sinh kế đa dạng và bền vững hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ hộ dân tham gia các loại hình sinh kế theo thời gian, biểu đồ mức độ hài lòng về thu nhập, và bảng so sánh các nguồn thu nhập chính trước và sau chuyển đổi sinh kế.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực cho cư dân: Tổ chức các lớp đào tạo nghiệp vụ du lịch, kỹ năng ngoại ngữ và quản lý kinh doanh nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ, tăng thu nhập và phát triển bền vững. Chủ thể thực hiện là các cơ quan quản lý du lịch địa phương, thời gian triển khai trong 1-2 năm tới.

  2. Phát triển mô hình hợp tác xã du lịch cộng đồng: Khuyến khích thành lập và củng cố các hợp tác xã để tăng cường liên kết cộng đồng, chia sẻ nguồn lực và bảo vệ giá trị văn hóa truyền thống. Chủ thể là các tổ chức cộng đồng và chính quyền địa phương, thực hiện trong vòng 3 năm.

  3. Bảo vệ và phục hồi môi trường tự nhiên: Thực hiện các biện pháp chống sạt lở, cải tạo đất và bảo vệ nguồn nước nhằm duy trì nguồn lực sinh kế truyền thống. Chủ thể là các cơ quan quản lý môi trường và nông nghiệp, triển khai liên tục và có kế hoạch dài hạn.

  4. Xây dựng chính sách hỗ trợ tài chính và tiếp cận vốn: Tạo điều kiện cho người dân vay vốn ưu đãi để phát triển kinh doanh du lịch và nông nghiệp kết hợp, giảm thiểu rủi ro và tăng khả năng đầu tư. Chủ thể là các ngân hàng chính sách và tổ chức tín dụng, thực hiện trong 2 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách địa phương: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách phát triển sinh kế bền vững, bảo vệ môi trường và phát triển du lịch cộng đồng tại Cần Thơ và các vùng tương tự.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả về phát triển nông thôn và du lịch: Luận văn cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích sâu sắc về biến đổi sinh kế, góp phần mở rộng kiến thức trong lĩnh vực Việt Nam học và phát triển cộng đồng.

  3. Cộng đồng cư dân và các tổ chức hợp tác xã tại Cồn Sơn: Thông tin trong luận văn giúp người dân hiểu rõ hơn về xu hướng phát triển sinh kế, từ đó chủ động tham gia và phát huy vai trò trong các hoạt động kinh tế và văn hóa.

  4. Nhà đầu tư và doanh nghiệp du lịch: Nghiên cứu cung cấp cái nhìn toàn diện về tiềm năng và thách thức của du lịch cộng đồng tại Cồn Sơn, hỗ trợ trong việc xây dựng chiến lược đầu tư phù hợp và bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Sinh kế truyền thống của cư dân Cồn Sơn gồm những hoạt động nào?
    Sinh kế truyền thống chủ yếu là nông nghiệp với trồng cây ăn trái như vú sữa, chôm chôm, nhãn, cùng nuôi cá bè và thủ công nghiệp truyền thống. Các hoạt động này dựa trên nguồn lực đất đai phù sa màu mỡ và kỹ thuật canh tác truyền thống.

  2. Nguyên nhân chính nào dẫn đến sự biến đổi sinh kế tại Cồn Sơn?
    Nguyên nhân khách quan là sự sạt lở làm giảm diện tích đất canh tác, biến đổi khí hậu và sự phát triển của du lịch cộng đồng. Nguyên nhân chủ quan là người dân lựa chọn sinh kế mới nhằm tối đa hóa lợi ích kinh tế và cải thiện đời sống.

  3. Du lịch cộng đồng đã ảnh hưởng như thế nào đến đời sống cư dân?
    Du lịch cộng đồng đã nâng cao thu nhập, giảm tỷ lệ đi làm thuê ở đất liền, đồng thời tạo cơ hội nâng cao trình độ qua đào tạo. Tuy nhiên, cũng có tác động đến giá trị văn hóa truyền thống, đòi hỏi sự cân bằng giữa phát triển và bảo tồn.

  4. Các giải pháp nào được đề xuất để phát triển sinh kế bền vững?
    Bao gồm đào tạo nâng cao năng lực, phát triển hợp tác xã du lịch, bảo vệ môi trường tự nhiên và hỗ trợ tài chính cho người dân. Các giải pháp này nhằm đảm bảo sự phát triển kinh tế hài hòa với bảo tồn văn hóa và môi trường.

  5. Phạm vi nghiên cứu có thể áp dụng cho các vùng khác không?
    Mặc dù nghiên cứu tập trung tại Cồn Sơn, các kết quả và giải pháp có thể tham khảo và điều chỉnh áp dụng cho các vùng cù lao, cồn khác trong Đồng bằng sông Cửu Long có điều kiện tương tự về môi trường và xã hội.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ sự chuyển đổi sinh kế của cư dân Cồn Sơn từ nông nghiệp truyền thống sang dịch vụ du lịch cộng đồng, với sự tác động của cả yếu tố khách quan và chủ quan.
  • Việc phát triển du lịch cộng đồng đã nâng cao thu nhập và chất lượng cuộc sống, đồng thời đặt ra thách thức trong bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống.
  • Áp dụng thuyết sinh thái học văn hóa và thuyết lựa chọn duy lý giúp giải thích toàn diện các yếu tố ảnh hưởng đến biến đổi sinh kế.
  • Đề xuất các giải pháp thực tiễn nhằm phát triển sinh kế bền vững, bảo vệ môi trường và nâng cao năng lực cộng đồng.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các bước tiếp theo trong việc xây dựng chính sách phát triển kinh tế - xã hội tại các vùng cù lao, cồn thuộc Đồng bằng sông Cửu Long.

Để tiếp tục phát triển sinh kế bền vững tại Cồn Sơn, cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tăng cường nghiên cứu sâu hơn về tác động văn hóa và môi trường. Các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng địa phương được khuyến khích tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu nhằm thúc đẩy sự phát triển hài hòa, bền vững cho vùng đất đặc thù này.