I. Tổng Quan Tín Ngưỡng Thờ Nữ Thần Sa Đéc Giá Trị Văn Hóa
Tín ngưỡng, tôn giáo đóng vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của nhiều quốc gia và dân tộc. Mỗi địa phương, mỗi tộc người có đời sống văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo riêng, mang đậm nét đặc trưng. Vùng văn hóa Nam Bộ trù phú, với hệ thống sông ngòi, kênh rạch chằng chịt, tạo điều kiện cho nông nghiệp lúa nước và nuôi trồng thủy sản phát triển. Quá trình di cư và khai hoang vùng đất Nam Bộ còn hoang sơ, đời sống tâm linh của người dân luôn ước vọng được che chở, cầu mong vạn vật sinh sôi nảy nở. Các loại hình tín ngưỡng ở Nam Bộ tồn tại dung hòa, phù hợp với nền tảng truyền thống văn hóa và các giá trị nhân văn của cộng đồng. Tất cả tạo nên bức tranh văn hóa đa sắc màu bởi sự dung hợp, giao lưu giữa dòng văn hóa tộc người chủ thể - người Việt và các tộc người khác như Chăm, Khmer, Hoa. Một số loại hình tín ngưỡng chuyển hóa để thích ứng với đời sống tâm linh của cộng đồng. Đây là hiện tượng dễ thấy trong các loại hình tín ngưỡng ở Nam Bộ, trong đó có tín ngưỡng nữ thần.
1.1. Nguồn Gốc và Đặc Điểm Tín Ngưỡng Nữ Thần Sa Đéc
Sa Đéc, với lối sống cư dân mở thoáng, chan hòa, sự hội nhập cộng cư giữa các tộc người mạnh mẽ, việc tìm hiểu nguồn gốc hình thành và nhận diện giá trị tín ngưỡng nữ thần trong đời sống tâm linh của người dân còn mờ nhạt và chưa đầy đủ. Để hiểu và tận dụng lợi thế của tính đa dạng trong văn hóa Việt Nam, đặc biệt là văn hóa dân gian, việc tìm hiểu tín ngưỡng nữ thần ở Nam Bộ nói chung, ở Sa Đéc nói riêng, cần được quan tâm khảo cứu sâu hơn về các vấn đề cụ thể ở vùng Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp, bao gồm diện mạo, đặc trưng, tác động và ý nghĩa của tín ngưỡng nữ thần ở địa phương.
1.2. Vai Trò của Tín Ngưỡng Nữ Thần trong Văn Hóa Sa Đéc
Sa Đéc là vùng đất có bề dày lịch sử, là vùng thị tứ phồn hoa của Nam Bộ từ xa xưa, có sự giao lưu văn hóa giữa các tộc người Việt, Hoa, Khmer. Tín ngưỡng nữ thần, hay còn gọi là tục thờ cúng các Bà, là sản phẩm của quá trình dung hợp đa văn hóa phong phú và có những nét giá trị đặc sắc riêng nhưng chưa được nhận diện đầy đủ. Vì thế, công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị của loại hình tín ngưỡng này chưa được hoàn thiện. Nghiên cứu này tập trung vào việc bảo tồn và phát huy giá trị tín ngưỡng thờ nữ thần tại thành phố Sa Đéc - tỉnh Đồng Tháp.
II. Thách Thức Bảo Tồn Tín Ngưỡng Nữ Thần Thực Trạng Quản Lý
Hiện nay, việc nghiên cứu về tín ngưỡng nữ thần và công tác bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa tín ngưỡng nữ thần đã được nhiều nhà nghiên cứu văn hóa đề cập đến. Các công trình nghiên cứu về tín ngưỡng dân gian và văn hóa tín ngưỡng ở Việt Nam, trong đó có tín ngưỡng thờ Mẫu và văn hóa Đạo Mẫu, được trình bày chi tiết trong công trình nghiên cứu của Ngô Đức Thịnh. Công trình nghiên cứu của Nguyễn Minh San cho thấy nguồn gốc, đặc điểm và miêu tả khái lược về một số lễ hội nữ thần của người Việt. Nhà văn Sơn Nam cho thấy cách tiếp cận vấn đề thiết thực bằng phương pháp điền dã, tham dự và phỏng vấn với người dân bản địa, tác giả cho thế hệ đi sau một cái nhìn đặc sắc về đình, miếu và lễ hội ở miền Nam, các lễ nghi, tín ngưỡng, của người dân bản địa cùng với việc phân tích các nghi thức của tín ngưỡng.
2.1. Đánh Giá Thực Trạng Quản Lý Tín Ngưỡng Nữ Thần tại Sa Đéc
Các công trình nghiên cứu đã đặt nền móng về lý luận và thực tiễn cơ bản cho việc nghiên cứu tín ngưỡng nữ thần/mẫu thần ở Nam Bộ, trực tiếp hình thành cách tiếp cận nghiên cứu ở một địa bàn cụ thể là Thành phố Sa Đéc. Đồng thời, tác giả luận văn cũng tham khảo các công trình nghiên cứu liên ngành về lịch sử - văn hóa, tộc người, địa lý. Việc đặt Sa Đéc trong bối cảnh khu vực sẽ giúp tìm kiếm những kiến giải mới gắn với thực tiễn hơn là diễn giải theo trường nghĩa cố định của biểu tượng hay các hiện thực văn hóa mang tính khuôn mẫu của trường phái chức năng.
2.2. Hạn Chế Trong Công Tác Bảo Tồn và Phát Huy Giá Trị
Các công trình đi trước hoặc nghiên cứu tín ngưỡng nữ thần ở phạm vi khu vực (Tây Nam Bộ, Nam Bộ) hoặc ít nhiều đề cập trên bình diện rộng, khái quát, bao hàm các yếu tố lịch sử, ngôn ngữ, tự nhiên, dân cư ở một số địa phương, hoàn toàn chưa đề cập nhiều đến tín ngưỡng nữ thần hoặc mẫu thần ở tỉnh Đồng Tháp. Vì vậy, việc nghiên cứu giá trị tín ngưỡng nữ thần tại thành phố Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp hoàn toàn mang tính mới, không trùng lắp với bất kỳ công trình nào hiện có.
III. Giải Pháp Bảo Tồn Tín Ngưỡng Nữ Thần Sa Đéc Nghiên Cứu
Luận văn mong muốn đạt được các mục đích sau: Nhận diện đặc điểm và giá trị văn hóa của tín ngưỡng nữ thần ở thành phố Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp. Nghiên cứu thực trạng quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của tín ngưỡng nữ thần. Đề xuất giải pháp, kiến nghị góp phần nâng cao hiệu quả công tác quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc. Đối tượng nghiên cứu chính của đề tài là thực trạng công tác quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa tín ngưỡng nữ thần ở Thành phố Sa Đéc - Đồng Tháp. Qua đó, đề xuất giải pháp, kiến nghị cho công tác quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc.
3.1. Đề Xuất Giải Pháp Bảo Tồn Giá Trị Văn Hóa
Phạm vi không gian của đề tài nghiên cứu tập trung ở thành phố Sa Đéc gồm 06 phường và 03 xã (Phường 1, 2, 3, 4, An Hòa, Tân Quy Đông, Xã Tân Quy Tây, Tân Khánh Đông, Tân Phú Đông). Mặc dù có hơn 40 cơ sở thờ nữ thần, song có thể xếp thành 4 - 5 nhóm chính (theo đối tượng được thờ: Bà Chúa Xứ, Bà Ngũ Hành, Bà Thiên Hậu, Bà Cửu Thiên Huyền Nữ và nữ thần khác), do đó việc lựa chọn cơ sở để khảo sát chủ yếu dựa vào những tiêu chí vị trí địa lý (trung tâm cộng đồng cư dân địa phương - khu vực đô thị, khu vực nông thôn), quy mô, tính đại diện cộng đồng và nhóm tộc người.
3.2. Kiến Nghị Nâng Cao Hiệu Quả Quản Lý và Phát Huy
Thời gian nghiên cứu đề tài này được thực hiện từ 2015 - 2018. Lý do chọn thời gian nghiên cứu này là vì trong năm 2015 tỉnh Đồng Tháp ban hành thực thi Đề án phát triển du lịch tỉnh Đồng Tháp giai đoạn 2015 - 2020. Đến năm 2016 tỉnh Đồng Tháp tiếp tục ban hành Đề án tạo dựng hình ảnh tỉnh Đồng Tháp giai đoạn 2017 - 2020 và tiếp theo ngay sau đó là việc ban hành Nghị quyết về phát triển kinh tế - văn hóa - xã hội thành phố Sa Đéc đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030. Qua đó, có lộ trình xem xét sự chuyển biến đời sống tín ngưỡng của người dân, xem xét công tác quản lý, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa tín ngưỡng nữ thần tại Sa Đéc trong việc phát triển du lịch, kinh tế - xã hội tại địa phương.
IV. Ứng Dụng Nghiên Cứu Phát Triển Du Lịch Tín Ngưỡng Sa Đéc
Nghiên cứu này có ý nghĩa khoa học và thực tiễn quan trọng. Về mặt khoa học, luận văn góp phần hệ thống hóa và làm sâu sắc thêm các vấn đề lý luận về tín ngưỡng nữ thần trong văn hóa dân gian Việt Nam, đặc biệt là ở khu vực Nam Bộ. Kết quả nghiên cứu cung cấp thêm tư liệu khoa học cho việc nghiên cứu về văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng ở Đồng Tháp nói riêng và khu vực Đồng bằng sông Cửu Long nói chung. Về mặt thực tiễn, luận văn cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoạch định chính sách và giải pháp quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc, góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội và du lịch của địa phương.
4.1. Giá Trị Thực Tiễn của Nghiên Cứu trong Quản Lý Văn Hóa
Luận văn được bố cục thành 4 chương: Chương 1 trình bày cơ sở lý luận và tổng quan về văn hóa dân gian ở thành phố Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp. Chương 2 phân tích đặc điểm, giá trị và thực trạng công tác quản lý, bảo tồn, phát huy tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc. Chương 3 đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý và bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc. Chương 4 trình bày kết luận và kiến nghị.
4.2. Đóng Góp vào Phát Triển Kinh Tế Xã Hội Địa Phương
Chương 1 tập trung vào các khái niệm cơ bản, một số hướng tiếp cận nghiên cứu, diễn giải lý thuyết nghiên cứu, quan điểm, chủ trương của Đảng và Nhà nước về tín ngưỡng, tôn giáo và công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa, tổng quan về văn hóa dân gian ở thành phố Sa Đéc. Chương này cung cấp nền tảng lý luận vững chắc cho việc nghiên cứu các chương tiếp theo.
V. Đánh Giá và Định Hướng Tương Lai Tín Ngưỡng Nữ Thần Sa Đéc
Chương 2 đi sâu vào các hình thức tín ngưỡng nữ thần phổ biến ở thành phố Sa Đéc, bao gồm tín ngưỡng Chúa Xứ, tín ngưỡng Ngũ Hành, tín ngưỡng Thiên Hậu và các tín ngưỡng nữ thần khác. Chương này cũng phân tích đặc điểm và giá trị văn hóa của tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc, đồng thời đánh giá thực trạng công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc, chỉ ra những ưu điểm, thuận lợi và hạn chế, khó khăn.
5.1. Tầm Quan Trọng của Việc Bảo Tồn và Phát Huy
Chương 3 tập trung vào tính cấp thiết và định hướng quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc. Chương này đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc, dựa trên các nguyên tắc, quan điểm bảo tồn và phát huy. Đồng thời, chương này cũng đưa ra các kiến nghị góp phần nâng cao hiệu quả quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc, đối với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đồng Tháp, đối với Ủy ban nhân dân thành phố Sa Đéc, đối với các nhà khoa học và cộng đồng tín ngưỡng.
5.2. Hướng Phát Triển Bền Vững cho Tín Ngưỡng Nữ Thần
Nghiên cứu này hy vọng sẽ góp phần vào việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc, đồng thời thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội và du lịch của địa phương. Việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa tín ngưỡng nữ thần không chỉ là trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước mà còn là trách nhiệm của cộng đồng, của mỗi người dân.
