Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh Việt Nam đang trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội và hoàn thiện hệ thống pháp luật, quyền tự định đoạt của đương sự trong tố tụng dân sự trở thành một vấn đề cấp thiết. Theo ước tính, số lượng vụ án dân sự được giải quyết tại các Tòa án ngày càng tăng, đặc biệt là tại giai đoạn phúc thẩm, nơi các bên đương sự có quyền kháng cáo, khiếu nại nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Luận văn tập trung nghiên cứu quyền tự định đoạt của đương sự trong giai đoạn phúc thẩm vụ án dân sự tại Việt Nam theo Bộ luật Tố tụng Dân sự (BLTTDS) năm 2015, với phạm vi nghiên cứu chủ yếu tại các Tòa án nhân dân cấp phúc thẩm trên địa bàn Hà Nội trong giai đoạn từ năm 2015 đến 2023.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ cơ sở lý luận, thực trạng áp dụng quyền tự định đoạt của đương sự trong giai đoạn phúc thẩm, đồng thời đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi quyền này. Việc nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền con người, quyền công dân, góp phần xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, đồng thời nâng cao chất lượng xét xử, giảm thiểu sai sót và tranh chấp kéo dài trong tố tụng dân sự. Qua đó, tạo điều kiện thuận lợi cho các đương sự thực hiện quyền tự định đoạt một cách công bằng, minh bạch và hiệu quả.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết quyền con người và lý thuyết tố tụng dân sự. Lý thuyết quyền con người nhấn mạnh quyền tự định đoạt là quyền tự nhiên, không thể tước đoạt, được bảo vệ bởi Hiến pháp và các công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị. Lý thuyết tố tụng dân sự tập trung vào nguyên tắc quyền tự định đoạt của đương sự trong quá trình tố tụng, bao gồm các khái niệm chính như:

  • Quyền tự định đoạt của đương sự: quyền tự quyết định việc khởi kiện, thay đổi, rút yêu cầu, thỏa thuận giải quyết vụ án và quyền kháng cáo, khiếu nại tại giai đoạn phúc thẩm.
  • Nguyên tắc hai cấp xét xử: Tòa án cấp phúc thẩm chỉ xem xét lại phần bị kháng cáo hoặc kháng nghị, tôn trọng quyền định đoạt của đương sự.
  • Quyền kháng cáo và kháng nghị: công cụ pháp lý để đương sự và Viện kiểm sát bảo vệ quyền lợi hợp pháp.
  • Quyền thỏa thuận và hòa giải: thể hiện sự tự do ý chí và tự nguyện của các bên trong giải quyết tranh chấp.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa lý thuyết và thực tiễn, bao gồm:

  • Phân tích văn bản pháp luật: nghiên cứu các quy định của BLTTDS 2015, Hiến pháp 2013, Luật Tổ chức Viện kiểm sát, Nghị quyết và các văn bản hướng dẫn liên quan.
  • Phương pháp nghiên cứu định tính: khảo sát, phỏng vấn các cán bộ Tòa án, Viện kiểm sát và đương sự tại một số Tòa án nhân dân cấp phúc thẩm ở Hà Nội.
  • Phân tích số liệu thống kê: tổng hợp dữ liệu về số lượng vụ án dân sự phúc thẩm, tỷ lệ kháng cáo, kháng nghị và kết quả giải quyết vụ án trong giai đoạn 2015-2023.
  • So sánh pháp luật: đối chiếu quy định của BLTTDS 2015 với các bộ luật trước đây và một số hệ thống pháp luật nước ngoài để rút ra bài học kinh nghiệm.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm khoảng 50 hồ sơ vụ án dân sự phúc thẩm và 30 cuộc phỏng vấn sâu với các chủ thể liên quan. Phương pháp chọn mẫu theo phương pháp chọn mẫu phi xác suất, tập trung vào các vụ án có tính điển hình và các cán bộ có kinh nghiệm. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 1/2023 đến tháng 12/2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quyền tự định đoạt của đương sự được quy định đầy đủ tại BLTTDS 2015: Luật đã quy định chi tiết quyền kháng cáo, thay đổi, bổ sung, rút kháng cáo và quyền thỏa thuận giải quyết vụ án tại giai đoạn phúc thẩm. Theo số liệu thống kê, khoảng 70% vụ án dân sự phúc thẩm có đương sự thực hiện quyền kháng cáo hoặc thay đổi nội dung kháng cáo.

  2. Thực tiễn áp dụng quyền tự định đoạt còn nhiều hạn chế: Khoảng 30% vụ án phúc thẩm có tình trạng vi phạm quyền tự định đoạt của đương sự như không được thông báo đầy đủ về quyền kháng cáo, bị hạn chế quyền thay đổi yêu cầu hoặc thỏa thuận giải quyết. Một số Tòa án còn xử lý vượt quá phạm vi kháng cáo, vi phạm nguyên tắc tôn trọng quyền định đoạt.

  3. Vai trò của Tòa án và Viện kiểm sát trong bảo đảm quyền tự định đoạt: Tòa án có trách nhiệm bảo vệ quyền của đương sự nhưng còn tồn tại tình trạng thiếu đồng bộ trong việc hướng dẫn, giải thích quyền lợi cho đương sự. Viện kiểm sát thực hiện quyền kháng nghị nhằm bảo vệ lợi ích công cộng và quyền lợi của đương sự, tuy nhiên, việc phối hợp giữa các cơ quan còn chưa hiệu quả, dẫn đến một số vụ án bị kéo dài.

  4. Ý thức và năng lực của các chủ thể tham gia tố tụng: Khoảng 40% cán bộ tư pháp được khảo sát cho biết còn thiếu kỹ năng nghiệp vụ và hiểu biết sâu về quyền tự định đoạt của đương sự, ảnh hưởng đến việc thực thi quyền này. Đương sự cũng chưa được trang bị đầy đủ kiến thức pháp luật để tự bảo vệ quyền lợi.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ việc quy định pháp luật tuy đầy đủ nhưng chưa cụ thể hóa các biện pháp bảo đảm thực thi quyền tự định đoạt. So với các nghiên cứu trước đây tập trung vào giai đoạn sơ thẩm, nghiên cứu này làm rõ hơn các vấn đề tại giai đoạn phúc thẩm, nơi quyền tự định đoạt có tính quyết định trong việc bảo vệ quyền lợi đương sự. Việc thiếu đồng bộ trong tổ chức và năng lực cán bộ tư pháp cũng là nguyên nhân chính dẫn đến vi phạm quyền này.

Kết quả nghiên cứu cho thấy cần thiết phải nâng cao nhận thức pháp luật cho đương sự và cán bộ tư pháp, đồng thời hoàn thiện cơ chế phối hợp giữa Tòa án và Viện kiểm sát. Việc bảo đảm quyền tự định đoạt không chỉ góp phần nâng cao chất lượng xét xử mà còn tăng cường niềm tin của người dân vào hệ thống tư pháp, phù hợp với mục tiêu cải cách tư pháp của Đảng và Nhà nước.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ vụ án có kháng cáo, kháng nghị và biểu đồ đánh giá mức độ hài lòng của đương sự về việc thực hiện quyền tự định đoạt tại các Tòa án phúc thẩm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về quyền tự định đoạt của đương sự: Cần bổ sung các quy định chi tiết về trách nhiệm của Tòa án, Viện kiểm sát và các chủ thể liên quan trong việc bảo đảm quyền tự định đoạt, đặc biệt là quy định về xử lý vi phạm quyền này. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Quốc hội, Bộ Tư pháp.

  2. Nâng cao năng lực và nhận thức cho cán bộ tư pháp: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quyền tự định đoạt và kỹ năng nghiệp vụ cho thẩm phán, kiểm sát viên, thư ký Tòa án. Thời gian: liên tục hàng năm; Chủ thể: Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao.

  3. Tăng cường tuyên truyền, phổ biến pháp luật cho đương sự: Xây dựng tài liệu hướng dẫn, tổ chức hội thảo, tư vấn pháp luật miễn phí để giúp đương sự hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình trong tố tụng dân sự. Thời gian: 6-12 tháng; Chủ thể: Sở Tư pháp, các tổ chức xã hội.

  4. Cải thiện cơ chế phối hợp giữa Tòa án và Viện kiểm sát: Thiết lập quy trình phối hợp chặt chẽ, minh bạch trong việc xử lý kháng cáo, kháng nghị nhằm bảo vệ quyền lợi đương sự và nâng cao hiệu quả xét xử. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và giảng viên ngành Luật dân sự và tố tụng dân sự: Luận văn cung cấp hệ thống kiến thức chuyên sâu về quyền tự định đoạt của đương sự, giúp nâng cao hiểu biết và phục vụ giảng dạy, nghiên cứu.

  2. Cán bộ Tòa án và Viện kiểm sát: Tài liệu tham khảo hữu ích để nâng cao nhận thức, kỹ năng nghiệp vụ trong việc bảo đảm quyền tự định đoạt của đương sự tại giai đoạn phúc thẩm.

  3. Luật sư và người bảo vệ quyền lợi hợp pháp: Giúp hiểu rõ quyền và thủ tục tố tụng liên quan đến quyền tự định đoạt, từ đó tư vấn và bảo vệ khách hàng hiệu quả hơn.

  4. Nhà lập pháp và cơ quan quản lý nhà nước về tư pháp: Cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách, pháp luật và tổ chức thực thi nhằm nâng cao hiệu quả cải cách tư pháp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quyền tự định đoạt của đương sự là gì?
    Quyền tự định đoạt là quyền của đương sự trong tố tụng dân sự tự quyết định việc khởi kiện, thay đổi, rút yêu cầu, thỏa thuận giải quyết và kháng cáo tại giai đoạn phúc thẩm nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình.

  2. Tòa án phúc thẩm có thể xem xét những nội dung nào của bản án sơ thẩm?
    Tòa án phúc thẩm chỉ xem xét lại những nội dung bị kháng cáo hoặc kháng nghị, không được xem xét các nội dung ngoài phạm vi đó để tôn trọng quyền định đoạt của đương sự.

  3. Viện kiểm sát có vai trò gì trong bảo đảm quyền tự định đoạt?
    Viện kiểm sát thực hiện quyền kháng nghị khi phát hiện vi phạm pháp luật trong bản án sơ thẩm, góp phần bảo vệ lợi ích công cộng và quyền lợi của đương sự, đồng thời phối hợp với Tòa án trong xét xử phúc thẩm.

  4. Đương sự có thể thay đổi nội dung kháng cáo tại giai đoạn phúc thẩm không?
    Có, đương sự có quyền thay đổi, bổ sung hoặc rút kháng cáo trước hoặc trong phiên tòa phúc thẩm, miễn là không vi phạm pháp luật và đạo đức xã hội.

  5. Những khó khăn phổ biến khi thực hiện quyền tự định đoạt là gì?
    Khó khăn gồm thiếu hiểu biết pháp luật của đương sự, năng lực nghiệp vụ hạn chế của cán bộ tư pháp, thiếu đồng bộ trong tổ chức và phối hợp giữa các cơ quan tố tụng, dẫn đến vi phạm quyền tự định đoạt.

Kết luận

  • Quyền tự định đoạt của đương sự là nguyên tắc cơ bản, xuyên suốt trong tố tụng dân sự, đặc biệt tại giai đoạn phúc thẩm.
  • BLTTDS 2015 đã quy định tương đối đầy đủ quyền này, nhưng thực tiễn áp dụng còn nhiều hạn chế và bất cập.
  • Tòa án và Viện kiểm sát đóng vai trò then chốt trong việc bảo đảm quyền tự định đoạt, cần nâng cao năng lực và phối hợp hiệu quả hơn.
  • Việc hoàn thiện pháp luật và tăng cường tuyên truyền, đào tạo là cần thiết để nâng cao hiệu quả thực thi quyền tự định đoạt.
  • Luận văn góp phần làm rõ cơ sở lý luận, thực trạng và đề xuất giải pháp nhằm nâng cao chất lượng xét xử và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của đương sự tại giai đoạn phúc thẩm.

Để tiếp tục nghiên cứu và ứng dụng, các cơ quan chức năng và học giả nên triển khai các đề xuất nêu trên, đồng thời theo dõi, đánh giá hiệu quả thực thi quyền tự định đoạt trong thực tiễn xét xử. Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng nền tư pháp công bằng, minh bạch và hiện đại.