I. Tổng Quan Quyền Khởi Kiện Phái Sinh Của Cổ Đông CTCP
Hoạt động kinh doanh trong nền kinh tế không ngừng phát triển. Công ty cổ phần đóng vai trò quan trọng. Quyền sở hữu và quản lý tách bạch, kiểm soát hoạt động được giao cho người quản lý. Người quản lý mang trên mình nghĩa vụ ủy thác, cần hành động vì lợi ích công ty, cổ đông. Pháp luật các quốc gia xây dựng cơ chế buộc người quản lý chịu trách nhiệm. Một trong số đó là quyền khởi kiện của cổ đông. Cổ đông có thể khởi kiện yêu cầu bồi thường bằng cách tự mình hoặc nhân danh công ty. Hình thức nhân danh công ty gọi là kiện phái sinh (derivative suit), công cụ hữu ích bảo vệ quyền lợi. Trên thế giới, kiện phái sinh được nghiên cứu và áp dụng rộng rãi. Tuy nhiên, tại Việt Nam, kiện phái sinh mới bước đầu được thừa nhận, chưa được áp dụng rộng rãi do nhiều bất cập. Cần thiết để Việt Nam tham khảo kinh nghiệm quốc tế, hoàn thiện pháp luật phù hợp với tình hình kinh tế xã hội. Theo Nguyễn Đức Huy, “...kiện phái sinh là một hình thức khởi kiện xuất hiện sau nhưng lại đóng vai trò như một công cụ hữu ích để cổ đông bảo vệ quyền lợi của mình và công ty.”
1.1. Khái Niệm Công Ty Cổ Phần Và Quyền Của Cổ Đông
Công ty cổ phần (CTCP) là một loại hình doanh nghiệp mà vốn điều lệ được chia thành nhiều phần bằng nhau gọi là cổ phần. Cổ đông là người sở hữu ít nhất một cổ phần của công ty. Quyền của cổ đông bao gồm quyền quản lý, quyền biểu quyết, quyền được chia lợi nhuận và quyền được cung cấp thông tin. Pháp luật các nước có những quy định khác nhau về quyền của cổ đông, nhưng nhìn chung, cổ đông có quyền tham gia vào việc quản lý và điều hành công ty thông qua việc bầu cử Hội đồng quản trị (HĐQT). Các cổ đông cũng có quyền được thông báo về tình hình hoạt động kinh doanh của công ty và được chia lợi nhuận theo tỷ lệ sở hữu cổ phần. Quyền của cổ đông là yếu tố quan trọng để bảo vệ quyền lợi của họ trong CTCP.
1.2. Nghĩa Vụ Của Người Quản Lý Công Ty Cổ Phần
Người quản lý CTCP bao gồm thành viên HĐQT, Giám đốc hoặc Tổng Giám đốc. Họ có nghĩa vụ trung thực, cẩn trọng và vì lợi ích tốt nhất của công ty. Trách nhiệm của người quản lý công ty là phải quản lý công ty một cách hiệu quả, đảm bảo tuân thủ pháp luật và các quy định của công ty. Người quản lý phải tránh xung đột lợi ích, không được sử dụng thông tin nội bộ để trục lợi cá nhân. Vi phạm nghĩa vụ có thể dẫn đến trách nhiệm bồi thường thiệt hại cho công ty và cổ đông. Các quy định về nghĩa vụ của người quản lý công ty là rất quan trọng để đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm giải trình trong hoạt động của công ty.
II. Cơ Sở Kích Hoạt Và Điều Kiện Khởi Kiện Phái Sinh Của Cổ Đông
Khởi kiện phái sinh được kích hoạt khi người quản lý công ty vi phạm nghĩa vụ, gây thiệt hại cho công ty. Cổ đông có thể khởi kiện nhân danh công ty để yêu cầu người quản lý bồi thường. Điều kiện khởi kiện khác nhau ở các quốc gia. Một số nước yêu cầu cổ đông phải sở hữu một tỷ lệ cổ phần tối thiểu. Thủ tục kiện phái sinh thường phức tạp, bao gồm việc thông báo cho công ty, yêu cầu công ty tự khởi kiện, và xin phép tòa án để khởi kiện nhân danh công ty. Chi phí tố tụng có thể là rào cản lớn. Việt Nam cần nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế để xây dựng quy định phù hợp, tạo điều kiện cho cổ đông bảo vệ quyền lợi. Theo tác giả khóa luận: “Quyền khởi kiện phái sinh là một cơ chế quan trọng để bảo vệ quyền lợi cổ đông và nâng cao hiệu quả quản trị công ty.”
2.1. Hành Vi Vi Phạm Của Người Quản Lý Cơ Sở Khởi Kiện
Cơ sở kích hoạt quyền khởi kiện phái sinh thường là hành vi vi phạm nghĩa vụ của người quản lý công ty. Những hành vi này có thể bao gồm: Lạm dụng chức vụ, quyền hạn để tư lợi. Quyết định sai lầm gây thiệt hại cho công ty. Vi phạm quy định của pháp luật hoặc điều lệ công ty. Không thực hiện đúng nghĩa vụ ủy thác. Để có thể khởi kiện phái sinh, cổ đông cần chứng minh được hành vi vi phạm của người quản lý và thiệt hại mà hành vi đó gây ra cho công ty. Chứng minh mối quan hệ nhân quả giữa hành vi vi phạm và thiệt hại cũng rất quan trọng.
2.2. Yêu Cầu Về Tỷ Lệ Sở Hữu Cổ Phần Tối Thiểu
Một số quốc gia quy định về tỷ lệ sở hữu cổ phần tối thiểu để cổ đông có thể thực hiện quyền khởi kiện phái sinh. Mục đích của quy định này là để hạn chế các vụ kiện phái sinh không có căn cứ hoặc do các cổ đông nhỏ lẻ khởi kiện vì mục đích cá nhân. Tuy nhiên, quy định này cũng có thể tạo ra rào cản đối với các cổ đông thiểu số, những người có thể có thông tin về hành vi vi phạm của người quản lý nhưng không đủ tỷ lệ sở hữu cổ phần để khởi kiện. Việc xác định tỷ lệ sở hữu cổ phần tối thiểu cần cân nhắc giữa việc bảo vệ quyền lợi của cổ đông và hạn chế lạm dụng quyền khởi kiện phái sinh.
III. Thủ Tục Khởi Kiện Phái Sinh Theo Luật Các Nước
Thủ tục khởi kiện phái sinh khá phức tạp. Cổ đông thường phải thông báo cho công ty về ý định khởi kiện và yêu cầu công ty tự khởi kiện. Nếu công ty từ chối hoặc không hành động trong một thời gian nhất định, cổ đông có thể xin phép tòa án để khởi kiện nhân danh công ty. Tòa án sẽ xem xét tính hợp lý của yêu cầu và khả năng thành công của vụ kiện trước khi cho phép cổ đông khởi kiện. Chi phí tố tụng là một vấn đề quan trọng. Một số nước có quy định về việc công ty phải chịu chi phí nếu vụ kiện thành công, để khuyến khích cổ đông khởi kiện. Cần một quy trình rõ ràng để thủ tục khởi kiện phái sinh trở nên dễ dàng và hiệu quả.
3.1. Bước 1 Thông Báo Cho Công Ty Về Ý Định Khởi Kiện
Trước khi khởi kiện phái sinh, cổ đông thường phải thông báo cho công ty về ý định của mình và yêu cầu công ty tự khởi kiện. Thông báo này cần nêu rõ hành vi vi phạm của người quản lý, thiệt hại gây ra cho công ty và lý do cổ đông cho rằng công ty nên khởi kiện. Mục đích của việc thông báo là để tạo cơ hội cho công ty tự giải quyết vấn đề, tránh việc phải đưa ra tòa. Nếu công ty không hành động trong một thời gian nhất định, cổ đông có thể tiến hành các bước tiếp theo để khởi kiện phái sinh.
3.2. Xin Phép Tòa Án Để Khởi Kiện Nhân Danh Công Ty
Nếu công ty từ chối khởi kiện hoặc không hành động sau khi nhận được thông báo, cổ đông có thể xin phép tòa án để khởi kiện nhân danh công ty. Tòa án sẽ xem xét tính hợp lý của yêu cầu và khả năng thành công của vụ kiện. Cổ đông cần chứng minh được rằng: Hành vi vi phạm của người quản lý có khả năng xảy ra. Việc khởi kiện là vì lợi ích tốt nhất của công ty. Cổ đông đã thực hiện các bước cần thiết để yêu cầu công ty tự khởi kiện. Tòa án sẽ đưa ra quyết định cho phép hoặc từ chối cho phép cổ đông khởi kiện nhân danh công ty.
IV. Kinh Nghiệm Quốc Tế Về Khởi Kiện Phái Sinh Và Áp Dụng Tại VN
Nhiều quốc gia trên thế giới có kinh nghiệm phong phú về khởi kiện phái sinh. Hoa Kỳ, Anh, Nhật Bản và Trung Quốc là những ví dụ điển hình. Pháp luật Hoa Kỳ có quy định chặt chẽ về thủ tục khởi kiện, nhưng cũng bảo vệ quyền lợi của cổ đông. Pháp luật Anh có quy định về việc công ty phải chịu chi phí nếu vụ kiện thành công. Pháp luật Nhật Bản có quy định về việc tòa án có thể yêu cầu cổ đông nộp tiền bảo đảm để tránh lạm dụng. Pháp luật Trung Quốc đang dần hoàn thiện cơ chế khởi kiện phái sinh. Việt Nam cần nghiên cứu những kinh nghiệm này để xây dựng pháp luật phù hợp, thúc đẩy khởi kiện phái sinh và nâng cao quản trị công ty.
4.1. Phân Tích Pháp Luật Về Khởi Kiện Phái Sinh Tại Hoa Kỳ
Pháp luật Hoa Kỳ có một hệ thống quy định phức tạp về khởi kiện phái sinh, được xây dựng dựa trên các nguyên tắc của common law và các đạo luật liên bang và tiểu bang. Một trong những nguyên tắc quan trọng là nguyên tắc business judgment rule, bảo vệ các quyết định kinh doanh của người quản lý nếu được thực hiện một cách trung thực và cẩn trọng. Cổ đông cần vượt qua nguyên tắc này để chứng minh rằng người quản lý đã vi phạm nghĩa vụ. Hoa Kỳ cũng có quy định về việc cổ đông phải có “standing” để khởi kiện, tức là phải chứng minh được rằng mình bị thiệt hại trực tiếp từ hành vi vi phạm của người quản lý.
4.2. Bài Học Kinh Nghiệm Từ Pháp Luật Anh Về Chi Phí Tố Tụng
Pháp luật Anh có quy định về việc công ty phải chịu chi phí tố tụng của cổ đông nếu vụ kiện phái sinh thành công và mang lại lợi ích cho công ty. Quy định này nhằm khuyến khích cổ đông khởi kiện, vì họ sẽ không phải chịu gánh nặng chi phí nếu vụ kiện có lợi cho công ty. Tuy nhiên, quy định này cũng có thể dẫn đến các vụ kiện không có căn cứ, vì cổ đông không phải chịu rủi ro tài chính. Tòa án Anh có quyền quyết định mức chi phí mà công ty phải chịu, dựa trên các yếu tố như mức độ thành công của vụ kiện, lợi ích mang lại cho công ty và hành vi của các bên.
V. Thực Trạng Quyền Khởi Kiện Phái Sinh Tại Việt Nam Bất Cập Giải Pháp
Thực tế thi hành quyền khởi kiện phái sinh của cổ đông CTCP tại Việt Nam còn hạn chế. Pháp luật hiện hành còn nhiều bất cập. Cơ sở kích hoạt còn thiếu sót. Yêu cầu về tỷ lệ sở hữu cổ phần tối thiểu tạo rào cản. Chưa có cơ chế hạn chế lạm dụng. Chi phí tố tụng chưa rõ ràng. Cần hoàn thiện pháp luật, tạo điều kiện cho cổ đông bảo vệ quyền lợi hợp pháp, thúc đẩy phát triển doanh nghiệp và bảo vệ quyền lợi cổ đông, tạo môi trường đầu tư minh bạch, công bằng. Theo tác giả Nguyễn Đức Huy, “…pháp luật Việt Nam hiện hành liên quan quyền khởi kiện phái sinh của cổ đông công ty cổ phần còn nhiều bất cập dẫn đến cổ đông gặp khó khăn trong việc áp dụng quyền này.”
5.1. Hoàn Thiện Cơ Sở Kích Hoạt Quyền Khởi Kiện Phái Sinh
Cơ sở kích hoạt quyền khởi kiện phái sinh cần được quy định rõ ràng và đầy đủ hơn. Pháp luật cần liệt kê cụ thể các hành vi vi phạm nghĩa vụ của người quản lý được coi là cơ sở để khởi kiện. Đồng thời, cần làm rõ khái niệm “thiệt hại” mà hành vi vi phạm gây ra cho công ty, bao gồm cả thiệt hại trực tiếp và thiệt hại gián tiếp. Cần có hướng dẫn cụ thể về cách chứng minh mối quan hệ nhân quả giữa hành vi vi phạm và thiệt hại.
5.2. Xây Dựng Cơ Chế Hạn Chế Lạm Dụng Quyền Khởi Kiện
Cần xây dựng cơ chế hạn chế lạm dụng quyền khởi kiện phái sinh, tránh tình trạng các cổ đông khởi kiện vì mục đích cá nhân hoặc gây khó khăn cho hoạt động của công ty. Một số giải pháp có thể được áp dụng bao gồm: Yêu cầu cổ đông phải chứng minh được rằng việc khởi kiện là vì lợi ích tốt nhất của công ty. Tòa án có quyền yêu cầu cổ đông nộp tiền bảo đảm để đảm bảo rằng họ sẽ bồi thường thiệt hại nếu vụ kiện không thành công. Tăng cường trách nhiệm của cổ đông đối với các thông tin mà họ cung cấp cho tòa án.
