Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm của giáo dục phổ thông Việt Nam. Môn Lịch sử, với vai trò giáo dục lòng yêu nước, phát triển tư duy lịch sử và phẩm chất công dân, đang được đổi mới theo hướng phát triển năng lực học sinh. Tại thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh, với quy mô dân số khoảng 199.000 người và hệ thống giáo dục phát triển mạnh mẽ, công tác quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử ở các trường THPT đã đạt được nhiều kết quả tích cực nhưng vẫn còn tồn tại những hạn chế như chất lượng chưa ổn định, phương pháp dạy học chưa phát huy tối đa năng lực học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử theo hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THPT thành phố Bắc Ninh trong năm học 2019-2020, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp nhằm nâng cao chất lượng dạy học, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục. Nghiên cứu tập trung vào quản lý hoạt động giảng dạy của giáo viên, hoạt động học tập của học sinh và xây dựng môi trường dạy học thuận lợi. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ các nhà quản lý giáo dục và giáo viên nâng cao hiệu quả dạy học môn Lịch sử, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết về dạy học theo định hướng phát triển năng lực người học, trong đó năng lực được hiểu là tổng hợp kiến thức, kỹ năng và thái độ giúp học sinh thực hiện thành công các nhiệm vụ học tập và giải quyết vấn đề thực tiễn. Khung lý thuyết tập trung vào hai nhóm năng lực chính: năng lực chung (tự học, giải quyết vấn đề, giao tiếp, hợp tác) và năng lực đặc thù môn Lịch sử (tìm hiểu, nhận thức, vận dụng kiến thức lịch sử).

Mô hình quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh bao gồm ba yếu tố chính: quản lý hoạt động giảng dạy của giáo viên, quản lý hoạt động học tập của học sinh và xây dựng môi trường dạy học thuận lợi. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý bao gồm nhận thức và năng lực của cán bộ quản lý, năng lực và thái độ của giáo viên, đặc điểm học sinh, điều kiện cơ sở vật chất, sự phối hợp của các lực lượng giáo dục trong nhà trường và các văn bản quản lý giáo dục liên quan.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phối hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Cỡ mẫu khảo sát gồm cán bộ quản lý, giáo viên môn Lịch sử, giáo viên chủ nhiệm và học sinh tại 8 trường THPT trên địa bàn thành phố Bắc Ninh trong năm học 2019-2020. Phương pháp chọn mẫu kết hợp phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên và phương pháp chọn mẫu có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm: quan sát trực tiếp hoạt động dạy và học, điều tra bằng phiếu hỏi, phỏng vấn sâu với cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh, phân tích hồ sơ dạy học và sản phẩm học tập. Dữ liệu được xử lý bằng thống kê mô tả (tỷ lệ phần trăm, điểm trung bình) và thống kê suy luận (so sánh mức độ, phân tích biến). Ngoài ra, phương pháp phân tích định tính được sử dụng để giải thích và làm rõ các hiện tượng nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng quản lý hoạt động giảng dạy của giáo viên: Khoảng 65% cán bộ quản lý và giáo viên đánh giá việc xây dựng kế hoạch dạy học môn Lịch sử theo hướng phát triển năng lực học sinh còn chưa đồng bộ và chưa cụ thể. Chỉ khoảng 58% giáo viên thực hiện thiết kế bài học theo hướng phát triển năng lực, trong khi 42% còn giữ phương pháp truyền thống, tập trung vào truyền đạt nội dung.

  2. Quản lý hoạt động học tập của học sinh: Khoảng 70% học sinh nhận thức được vai trò của môn Lịch sử trong việc phát triển năng lực và phẩm chất cá nhân. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 55% học sinh tích cực tham gia các hoạt động học tập chủ động, còn lại vẫn thụ động và chưa phát huy tối đa năng lực tự học.

  3. Xây dựng môi trường và điều kiện dạy học: 60% cán bộ quản lý và giáo viên cho biết cơ sở vật chất, thiết bị dạy học phục vụ môn Lịch sử còn thiếu và chưa đồng bộ, ảnh hưởng đến việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm và ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học. Môi trường học tập chưa thực sự khuyến khích sự sáng tạo và hợp tác của học sinh.

  4. Ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài: Nhận thức và năng lực quản lý của cán bộ quản lý có ảnh hưởng quyết định đến chất lượng quản lý dạy học. Đội ngũ giáo viên có trình độ chuyên môn tốt nhưng còn hạn chế về kỹ năng tổ chức dạy học phát triển năng lực. Đặc điểm học sinh đa dạng về năng lực và động cơ học tập cũng tạo ra thách thức trong quản lý.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử theo hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THPT thành phố Bắc Ninh đã có những bước tiến đáng kể nhưng vẫn còn nhiều hạn chế cần khắc phục. Việc chưa đồng bộ trong xây dựng kế hoạch và thiết kế bài học theo hướng phát triển năng lực phản ánh sự thiếu nhất quán trong nhận thức và năng lực của giáo viên cũng như cán bộ quản lý. So sánh với các nghiên cứu trong nước, tỷ lệ giáo viên áp dụng phương pháp dạy học tích cực tại Bắc Ninh tương đối thấp so với một số địa phương phát triển giáo dục khác.

Hoạt động học tập của học sinh còn mang tính thụ động, chưa phát huy hết tiềm năng sáng tạo và tự học, điều này có thể do phương pháp dạy học chưa thực sự đổi mới và môi trường học tập chưa đủ hấp dẫn. Cơ sở vật chất và thiết bị dạy học chưa đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục, hạn chế việc ứng dụng công nghệ thông tin và tổ chức các hoạt động trải nghiệm thực tế, điều này cũng được nhiều nghiên cứu khác ghi nhận là rào cản phổ biến trong đổi mới dạy học.

Nhận thức và năng lực quản lý của cán bộ quản lý đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy đổi mới dạy học. Việc bồi dưỡng nâng cao năng lực quản lý và chuyên môn cho cán bộ quản lý và giáo viên là cần thiết để tạo sự chuyển biến tích cực. Ngoài ra, đặc điểm học sinh đa dạng về năng lực và động cơ học tập đòi hỏi các biện pháp quản lý linh hoạt, phân hóa phù hợp nhằm phát huy tối đa năng lực từng cá nhân.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ áp dụng phương pháp dạy học tích cực của giáo viên, biểu đồ tròn về mức độ tích cực tham gia học tập của học sinh, và bảng tổng hợp đánh giá cơ sở vật chất phục vụ dạy học môn Lịch sử.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và hoàn thiện chương trình, kế hoạch dạy học môn Lịch sử theo hướng phát triển năng lực học sinh: Động viên tổ chuyên môn và giáo viên phối hợp xây dựng kế hoạch chi tiết, cụ thể cho từng khối lớp, đảm bảo mục tiêu phát triển năng lực rõ ràng, có tính hệ thống và phân hóa phù hợp đặc điểm học sinh. Thời gian thực hiện: năm học 2021-2022. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, tổ chuyên môn.

  2. Tăng cường bồi dưỡng năng lực dạy học phát triển năng lực cho giáo viên môn Lịch sử: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo về phương pháp dạy học tích cực, kỹ năng thiết kế bài học phát triển năng lực, ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể: Phòng Giáo dục, Ban giám hiệu, Trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực: Khuyến khích giáo viên áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như thảo luận nhóm, học tập dự án, trải nghiệm thực tế; đổi mới hình thức kiểm tra đánh giá đa dạng, chú trọng đánh giá năng lực vận dụng kiến thức. Thời gian: triển khai từ năm học 2021-2022. Chủ thể: Giáo viên, Ban giám hiệu.

  4. Đầu tư và khai thác hiệu quả cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ dạy học: Lập kế hoạch mua sắm, nâng cấp thiết bị dạy học hiện đại, đặc biệt là thiết bị công nghệ thông tin, phòng học bộ môn, bảo tàng ảo; đồng thời tổ chức bồi dưỡng sử dụng thiết bị cho giáo viên. Thời gian: 2 năm (2021-2023). Chủ thể: Ban giám hiệu, Sở Giáo dục và Đào tạo.

  5. Xây dựng môi trường học tập tích cực, khuyến khích sự tham gia của học sinh: Tổ chức các hoạt động trải nghiệm, câu lạc bộ lịch sử, các cuộc thi tìm hiểu lịch sử nhằm tăng cường hứng thú học tập; phối hợp với các lực lượng giáo dục khác trong nhà trường như Đoàn thanh niên, giáo viên chủ nhiệm để tạo động lực học tập cho học sinh. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Ban giám hiệu, giáo viên, Đoàn thanh niên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường THPT: Giúp nâng cao nhận thức và năng lực quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực, từ đó xây dựng các kế hoạch và chính sách phù hợp với đặc điểm địa phương.

  2. Giáo viên môn Lịch sử: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phương pháp dạy học phát triển năng lực, giúp giáo viên thiết kế bài giảng, tổ chức hoạt động dạy học và đánh giá học sinh hiệu quả hơn.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục: Là tài liệu tham khảo quý giá để nghiên cứu sâu về quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục cấp tỉnh, thành phố: Hỗ trợ xây dựng các chương trình bồi dưỡng, chính sách phát triển giáo dục phù hợp với yêu cầu đổi mới, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh là gì?
    Quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh là quá trình tác động có mục đích của cán bộ quản lý nhằm điều khiển các hoạt động dạy và học để đạt được mục tiêu phát triển năng lực chung và đặc thù của học sinh, không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn phát triển kỹ năng và thái độ phù hợp.

  2. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy học môn Lịch sử theo hướng phát triển năng lực?
    Đổi mới phương pháp giúp học sinh chủ động, tích cực tham gia vào quá trình học, phát triển tư duy phản biện, kỹ năng giải quyết vấn đề và sáng tạo, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

  3. Các yếu tố nào ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử?
    Bao gồm nhận thức và năng lực của cán bộ quản lý, trình độ và kỹ năng của giáo viên, đặc điểm học sinh, điều kiện cơ sở vật chất, sự phối hợp của các lực lượng giáo dục trong nhà trường và các văn bản quản lý giáo dục liên quan.

  4. Làm thế nào để xây dựng môi trường học tập tích cực cho môn Lịch sử?
    Thông qua tổ chức các hoạt động trải nghiệm thực tế, câu lạc bộ, cuộc thi tìm hiểu lịch sử, phối hợp với các tổ chức trong nhà trường để tạo sân chơi học tập, đồng thời đầu tư cơ sở vật chất và thiết bị dạy học hiện đại.

  5. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn này?
    Luận văn sử dụng phối hợp các phương pháp: nghiên cứu lý luận, quan sát, điều tra bằng phiếu hỏi, phỏng vấn sâu, phân tích hồ sơ và sản phẩm học tập, kết hợp thống kê mô tả và suy luận, cùng phân tích định tính để đảm bảo tính toàn diện và chính xác của kết quả nghiên cứu.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử theo hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THPT thành phố Bắc Ninh đã đạt được những kết quả tích cực nhưng còn nhiều hạn chế về kế hoạch, phương pháp và điều kiện dạy học.
  • Các yếu tố chủ quan như nhận thức và năng lực của cán bộ quản lý, giáo viên đóng vai trò quyết định trong hiệu quả quản lý dạy học.
  • Cơ sở vật chất và môi trường học tập chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu đổi mới, ảnh hưởng đến việc phát huy năng lực học sinh.
  • Đề xuất các biện pháp quản lý tập trung vào xây dựng kế hoạch, bồi dưỡng giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá, đầu tư cơ sở vật chất và xây dựng môi trường học tập tích cực.
  • Nghiên cứu có thể được tiếp tục mở rộng phạm vi khảo sát và đánh giá hiệu quả các biện pháp đề xuất trong các năm học tiếp theo để hoàn thiện công tác quản lý dạy học môn Lịch sử theo hướng phát triển năng lực học sinh.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần phối hợp triển khai các biện pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá để nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh.