Quan Hệ ASEAN – Trung Quốc Từ 1997 Đến Nay: Tình Hình và Triển Vọng

Sự sụp đổ của Liên Xô và kết thúc Chiến tranh Lạnh đã tạo ra một trật tự thế giới mới, đa cực hơn. Các quốc gia chuyển hướng ưu tiên sang phát triển kinh tế, thúc đẩy hợp tác và đối thoại để giải quyết các vấn đề chung. Toàn cầu hóa và liên kết kinh tế khu vực trở thành xu hướng chủ đạo. Dưới tác động này, các nước phụ thuộc lẫn nhau hơn, đặc biệt trong thương mại và đầu tư. Khuynh hướng hòa dịu trong quan hệ quốc tế và sự suy giảm vai trò của ý thức hệ tạo điều kiện cho hợp tác rộng rãi hơn. Các quốc gia tìm kiếm quyền lực thông qua liên kết với các đối tác khác. Trung Quốc và ASEAN nhận thức được lợi ích của việc hợp tác trong bối cảnh này.

Chiến tranh Lạnh kết thúc đã tác động sâu sắc đến tình hình chính trị - an ninh và kinh tế ở Đông Nam Á. Sự suy yếu của các cường quốc và giải quyết vấn đề Campuchia giúp giảm căng thẳng khu vực. Các nước Đông Nam Á tập trung vào phát triển kinh tế, nhưng vẫn phải đối mặt với những thách thức an ninh tiềm tàng. Sự rút lui của Mỹ và Nga tạo ra "khoảng trống quyền lực", làm gia tăng lo ngại về sự trỗi dậy của Trung Quốc và Nhật Bản. Các tranh chấp lãnh thổ, đặc biệt là ở Biển Đông, cũng gây căng thẳng. ASEAN nhận thấy cần tăng cường sức đề kháng khu vực thông qua hợp tác an ninh và kinh tế, mở đường cho hợp tác ASEAN - Trung Quốc.

Cuộc khủng hoảng tài chính tiền tệ châu Á năm 1997 đã gây ra những tác động tiêu cực đến các nền kinh tế trong khu vực, bao gồm cả ASEAN. Tuy nhiên, cuộc khủng hoảng này cũng tạo ra cơ hội để Trung Quốc thể hiện vai trò lãnh đạo và sự ủng hộ đối với ASEAN. Trung Quốc cam kết không phá giá đồng Nhân dân tệ, cung cấp viện trợ tài chính và tăng cường hợp tác kinh tế với các nước ASEAN. Hành động này giúp củng cố lòng tin và tạo nền tảng cho sự hợp tác sâu rộng hơn trong tương lai.

Tiến trình hợp tác Đông Á, đặc biệt là sáng kiến ASEAN + 3 (với sự tham gia của Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc), đã tạo ra một khuôn khổ mới cho sự hợp tác khu vực. Tuy nhiên, tiến trình này cũng đặt ra câu hỏi về vai trò trung tâm của ASEAN. Trung Quốc ngày càng thể hiện vai trò lãnh đạo trong khu vực, cạnh tranh với ASEAN trong việc định hình chương trình nghị sự và thiết lập các thể chế khu vực. Điều này đòi hỏi ASEAN phải nỗ lực hơn nữa để duy trì vai trò trung tâm của mình và đảm bảo rằng tiến trình hợp tác Đông Á phù hợp với lợi ích của các nước thành viên.

Sự trở lại Đông Nam Á của Mỹ, đặc biệt là về mặt quân sự, đã tạo ra một yếu tố phức tạp trong quan hệ ASEAN - Trung Quốc. Mỹ tăng cường hiện diện quân sự trong khu vực, đặc biệt là ở Biển Đông, để đối phó với sự trỗi dậy của Trung Quốc. Điều này đặt ASEAN vào tình thế khó khăn, phải cân bằng giữa quan hệ với Mỹ và Trung Quốc. Một số nước ASEAN hoan nghênh sự hiện diện của Mỹ như một đối trọng với Trung Quốc, trong khi những nước khác lo ngại về nguy cơ căng thẳng gia tăng trong khu vực.

ASEAN và Trung Quốc tăng cường đối thoại và trao đổi đoàn cấp cao để xây dựng lòng tin và giải quyết các bất đồng. Hai bên ký kết nhiều văn kiện quan trọng, bao gồm Tuyên bố về cách ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC), nhằm giảm căng thẳng và thúc đẩy hợp tác trong khu vực. Hợp tác trong các vấn đề an ninh phi truyền thống, như chống khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia và ứng phó với thiên tai, cũng được đẩy mạnh.

Việc thành lập Khu vực mậu dịch tự do ASEAN - Trung Quốc (ACFTA) vào năm 2010 là một cột mốc quan trọng trong quan hệ kinh tế giữa hai bên. ACFTA đã giúp giảm thuế quan và các rào cản thương mại khác, thúc đẩy thương mại song phương và thu hút đầu tư từ Trung Quốc vào ASEAN. Thương mại giữa ASEAN và Trung Quốc tăng trưởng nhanh chóng, đưa Trung Quốc trở thành đối tác thương mại lớn nhất của ASEAN.

ASEAN và Trung Quốc mở rộng hợp tác sang các lĩnh vực khác như năng lượng, giáo dục, văn hóa - xã hội, nông nghiệp và giao thông vận tải. Hợp tác trong lĩnh vực năng lượng tập trung vào phát triển năng lượng tái tạo và đảm bảo an ninh năng lượng. Hợp tác giáo dục và văn hóa thúc đẩy giao lưu sinh viên, trao đổi văn hóa và tăng cường hiểu biết lẫn nhau. Hợp tác trong phát triển tiểu vùng sông Mê Công mở rộng góp phần giảm nghèo và thúc đẩy phát triển bền vững trong khu vực.

Nhu cầu hợp tác giữa ASEAN và Trung Quốc ngày càng gia tăng do những lợi ích chung mà hai bên có thể đạt được. Hợp tác kinh tế giúp thúc đẩy tăng trưởng và tạo việc làm. Hợp tác an ninh giúp duy trì hòa bình và ổn định khu vực. Các thành tựu hợp tác trong quá khứ, như ACFTA và Tuyên bố về cách ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC), tạo nền tảng vững chắc cho sự hợp tác trong tương lai.

Những bất đồng về chính trị - an ninh, đặc biệt là vấn đề Biển Đông, vẫn là một thách thức lớn đối với quan hệ ASEAN - Trung Quốc. Sự cạnh tranh về kinh tế giữa ASEAN và Trung Quốc cũng có thể gây ra căng thẳng. Trung Quốc cạnh tranh với ASEAN trong việc thu hút đầu tư và thị trường xuất khẩu. Để vượt qua những thách thức này, hai bên cần tăng cường đối thoại, giải quyết các tranh chấp một cách hòa bình và hợp tác để tạo ra một môi trường kinh tế công bằng và minh bạch.

Ảnh hưởng của các cường quốc khác, như Mỹ và Nhật Bản, cũng tác động đến quan hệ ASEAN - Trung Quốc. Mỹ tăng cường hiện diện quân sự trong khu vực để đối phó với sự trỗi dậy của Trung Quốc. Nhật Bản cạnh tranh với Trung Quốc trong việc cung cấp viện trợ và đầu tư cho các nước ASEAN. ASEAN cần duy trì một chính sách đối ngoại cân bằng và hợp tác với tất cả các cường quốc để đảm bảo lợi ích của mình.

Tăng cường đối thoại thường xuyên ở các cấp, từ cấp cao đến cấp chuyên viên, để trao đổi thông tin, giải quyết hiểu lầm và xây dựng lòng tin. Thúc đẩy hợp tác thực chất trong các lĩnh vực như an ninh phi truyền thống, ứng phó với biến đổi khí hậu và phòng chống dịch bệnh. Tổ chức các hoạt động giao lưu văn hóa, giáo dục và nhân dân để tăng cường hiểu biết lẫn nhau.

Đảm bảo ACFTA được thực thi đầy đủ và hiệu quả, giảm thiểu các rào cản thương mại phi thuế quan. Thúc đẩy đầu tư từ Trung Quốc vào ASEAN trong các lĩnh vực công nghệ cao, năng lượng tái tạo và cơ sở hạ tầng. Hỗ trợ các doanh nghiệp vừa và nhỏ của ASEAN tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu và tận dụng các cơ hội từ ACFTA. Tăng cường hợp tác trong lĩnh vực tài chính và tiền tệ để ổn định kinh tế khu vực.

Vị trí địa lý chiến lược của Việt Nam, là cửa ngõ giao thương giữa ASEAN và Trung Quốc, tạo ra những cơ hội lớn về kinh tế và thương mại. Việt Nam có thể tận dụng vị trí này để phát triển các ngành công nghiệp logistics, dịch vụ và du lịch. Việt Nam cũng có tiếng nói quan trọng trong ASEAN, có thể góp phần định hình chính sách và thúc đẩy hợp tác giữa ASEAN và Trung Quốc.

Vấn đề Biển Đông là một thách thức lớn đối với Việt Nam. Việt Nam có tranh chấp chủ quyền với Trung Quốc ở Biển Đông, và cần phải giải quyết tranh chấp này bằng biện pháp hòa bình, tuân thủ luật pháp quốc tế. Việt Nam cũng phải đối mặt với sự cạnh tranh kinh tế từ Trung Quốc, đặc biệt là trong các ngành công nghiệp thâm dụng lao động. Để đối phó với những thách thức này, Việt Nam cần nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế, tăng cường hợp tác với các đối tác khác và duy trì một chính sách đối ngoại độc lập, tự chủ.