Tổng quan nghiên cứu

Hành vi tự hại không tự sát (Nonsuicidal Self-Injury – NSSI) ở thanh thiếu niên là một vấn đề sức khỏe tâm thần ngày càng được quan tâm trên toàn cầu. Theo các nghiên cứu dịch tễ học, tỷ lệ NSSI trong quần thể thanh thiếu niên dao động từ 13% đến 27% tại nhiều quốc gia, trong đó Việt Nam ghi nhận tỷ lệ khoảng 27% đến 43,9% ở một số nghiên cứu gần đây. Thanh thiếu niên là nhóm đối tượng dễ bị tổn thương do đặc điểm tâm lý chưa ổn định, áp lực học tập và các yếu tố xã hội phức tạp. Hành vi tự hại không chỉ gây tổn thương thể chất mà còn liên quan mật thiết đến nguy cơ tự tử, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống và phát triển tâm lý của thanh thiếu niên.

Luận văn tập trung nghiên cứu can thiệp tâm lý cho một trường hợp thiếu niên nữ 18 tuổi có hành vi tự hại, nhằm mục tiêu đánh giá hiệu quả của liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) trong việc giảm thiểu hành vi tự hại và cải thiện sức khỏe tâm thần. Nghiên cứu được thực hiện tại Hà Nội trong năm 2023, với phạm vi tập trung vào đánh giá, chẩn đoán và can thiệp tâm lý cho trường hợp cụ thể, đồng thời rút ra các khuyến nghị có giá trị thực tiễn cho công tác điều trị NSSI ở thanh thiếu niên tại Việt Nam. Kết quả nghiên cứu góp phần làm phong phú thêm cơ sở lý luận và thực tiễn lâm sàng, đồng thời nâng cao nhận thức và kỹ năng can thiệp cho các nhà chuyên môn trong lĩnh vực tâm lý học lâm sàng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết tâm lý học sau:

  • Lý thuyết học tập xã hội (Bandura, 1977, 2006): Giải thích hành vi tự hại là kết quả của việc học hỏi qua quan sát hành vi của người khác, đặc biệt là bạn bè và môi trường xã hội. Hành vi này có thể được củng cố hoặc giảm thiểu thông qua các tín hiệu xã hội và truyền thông.

  • Lý thuyết tự trừng phạt: Hành vi tự hại được xem như một phương tiện để tự phê bình, trừng phạt bản thân nhằm điều chỉnh cảm xúc tiêu cực hoặc xử lý sự căm ghét bản thân.

  • Lý thuyết thái độ ngầm/nhận dạng ngầm: Thái độ tiềm ẩn và nhận dạng cá nhân với hành vi tự hại ảnh hưởng đến quyết định thực hiện hành vi này như một cách điều chỉnh cảm xúc và xã hội.

  • Lý thuyết tín hiệu xã hội: Hành vi tự hại được sử dụng như một phương tiện giao tiếp hiệu quả để truyền đạt sự đau khổ khi các hình thức giao tiếp khác không thành công.

  • Lý thuyết thuốc giảm đau: Giải thích sự giảm nhạy cảm với đau đớn ở người tự hại do sự giải phóng endorphin nội sinh, giúp họ chịu đựng cơn đau và thậm chí cảm thấy khoái cảm.

Các khái niệm chính bao gồm: hành vi tự hại không tự sát (NSSI), thanh thiếu niên (10-19 tuổi), rối loạn trầm cảm, lo âu, và các rối loạn liên quan như rối loạn nhân cách ranh giới (BPD).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp kết hợp đa phương pháp:

  • Nguồn dữ liệu: Một trường hợp thiếu niên nữ 18 tuổi có hành vi tự hại được tiếp nhận qua chương trình hỗ trợ tâm lý phi lợi nhuận tại Hà Nội năm 2023.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu: Hỏi chuyện lâm sàng, quan sát lâm sàng, sử dụng các thang đo chuẩn hóa như DASS-42 (đánh giá trầm cảm, lo âu, stress), Zung SAS (đánh giá lo âu), RADS 10-20 (đánh giá trầm cảm thanh thiếu niên).

  • Phương pháp phân tích: Phân tích mô tả các biểu hiện tâm lý, hành vi, cảm xúc của thân chủ; đánh giá hiệu quả can thiệp qua các chỉ số thang đo trước và sau trị liệu; so sánh với các nghiên cứu tương tự trong và ngoài nước.

  • Timeline nghiên cứu: Quá trình can thiệp kéo dài 9 phiên trị liệu trong khoảng thời gian từ tháng 5 đến tháng 6 năm 2023, bao gồm đánh giá ban đầu, lập kế hoạch, thực hiện can thiệp và đánh giá hiệu quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ trầm cảm, lo âu và stress ở mức cao: Kết quả thang DASS-42 cho thấy thân chủ có điểm trầm cảm 19 (mức vừa), lo âu 12 (mức vừa) và stress 33 (mức nặng). Thang Zung SAS xác nhận lo âu mức nhẹ, trong khi RADS 10-20 cho thấy trầm cảm mức nặng với điểm 55.

  2. Hành vi tự hại và suy nghĩ tự sát tái phát: Thân chủ có hành vi tự cào cấu, tự cắt da và suy nghĩ tự sát với tần suất khoảng 2-3 lần mỗi tuần trong giai đoạn căng thẳng cao điểm. Hành vi này thường xuất hiện khi có mâu thuẫn gia đình hoặc so sánh tiêu cực với bạn bè.

  3. Ảnh hưởng tiêu cực của môi trường gia đình: Mối quan hệ căng thẳng với mẹ, sự thiếu thấu hiểu từ bố và áp lực học tập, xã hội là những yếu tố kích hoạt hành vi tự hại và suy nghĩ tiêu cực.

  4. Hiệu quả bước đầu của can thiệp CBT: Qua 9 phiên trị liệu, thân chủ thể hiện sự giảm tần suất hành vi tự hại, cải thiện nhận thức về bản thân và kỹ năng điều tiết cảm xúc. Các chỉ số trầm cảm, lo âu và stress có xu hướng giảm nhẹ so với đánh giá ban đầu.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các báo cáo dịch tễ học cho thấy NSSI thường đi kèm với các rối loạn cảm xúc như trầm cảm và lo âu. Mức độ stress nặng ở thân chủ phản ánh áp lực tâm lý lớn, là yếu tố nguy cơ quan trọng dẫn đến hành vi tự hại. Mối quan hệ gia đình căng thẳng cũng được xác định là yếu tố duy trì hành vi này, tương đồng với các nghiên cứu trước đây về vai trò của môi trường xã hội và gia đình trong phát triển NSSI.

Việc áp dụng liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) đã giúp thân chủ nhận diện và thay đổi các nhận thức tiêu cực, đồng thời học các kỹ năng đối phó thay thế hành vi tự hại. Kết quả này tương tự với các nghiên cứu quốc tế cho thấy CBT là phương pháp hiệu quả trong điều trị NSSI ở thanh thiếu niên. Tuy nhiên, do phạm vi nghiên cứu là một trường hợp đơn lẻ, kết quả cần được đánh giá thận trọng và mở rộng nghiên cứu trong tương lai.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm số các thang đo trước và sau can thiệp, cũng như bảng mô tả tần suất hành vi tự hại và suy nghĩ tự sát theo từng giai đoạn trị liệu để minh họa hiệu quả can thiệp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển chương trình can thiệp CBT chuyên biệt cho NSSI: Tập trung đào tạo các nhà tâm lý lâm sàng về kỹ thuật CBT ứng dụng trong điều trị hành vi tự hại, nhằm nâng cao hiệu quả can thiệp và giảm tỷ lệ tái phát. Thời gian triển khai: 12 tháng; chủ thể thực hiện: các trung tâm tâm lý, bệnh viện tâm thần.

  2. Tăng cường hỗ trợ tâm lý tại trường học: Xây dựng các chương trình tư vấn, giáo dục kỹ năng sống và quản lý cảm xúc cho thanh thiếu niên, giúp phát hiện sớm và hỗ trợ kịp thời các trường hợp có nguy cơ NSSI. Thời gian: 6-12 tháng; chủ thể: Sở Giáo dục, các trường học.

  3. Tăng cường vai trò gia đình trong hỗ trợ thanh thiếu niên: Tổ chức các buổi tập huấn, tư vấn cho phụ huynh về nhận biết và hỗ trợ con em có hành vi tự hại, cải thiện mối quan hệ gia đình để giảm áp lực tâm lý cho thanh thiếu niên. Thời gian: 6 tháng; chủ thể: các tổ chức xã hội, trung tâm tư vấn gia đình.

  4. Xây dựng hệ thống theo dõi và hỗ trợ sau can thiệp: Thiết lập mạng lưới hỗ trợ liên tục cho thanh thiếu niên sau khi kết thúc trị liệu để phòng ngừa tái phát hành vi tự hại, bao gồm tư vấn trực tuyến và nhóm hỗ trợ đồng đẳng. Thời gian: liên tục; chủ thể: các tổ chức phi lợi nhuận, trung tâm tâm lý.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà tâm lý học lâm sàng và bác sĩ tâm thần: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về đánh giá, chẩn đoán và can thiệp NSSI, giúp nâng cao kỹ năng chuyên môn trong điều trị các trường hợp tương tự.

  2. Giáo viên và cán bộ tư vấn học đường: Hiểu rõ đặc điểm hành vi tự hại và các yếu tố nguy cơ để phát hiện sớm, phối hợp hỗ trợ học sinh có nguy cơ, đồng thời xây dựng môi trường học tập lành mạnh.

  3. Phụ huynh và người chăm sóc thanh thiếu niên: Nắm bắt được nguyên nhân, biểu hiện và cách hỗ trợ con em khi gặp vấn đề về hành vi tự hại, từ đó cải thiện mối quan hệ gia đình và hỗ trợ tâm lý hiệu quả.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành tâm lý học: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu trường hợp, ứng dụng CBT trong can thiệp NSSI, đồng thời cung cấp dữ liệu thực tiễn tại Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hành vi tự hại không tự sát (NSSI) là gì?
    NSSI là hành vi tự gây thương tích có chủ ý lên cơ thể mà không nhằm mục đích tự tử, thường xuất hiện ở tuổi vị thành niên và có thể bao gồm cắt, cào cấu hoặc đốt da.

  2. Nguyên nhân chính dẫn đến hành vi tự hại ở thanh thiếu niên?
    Bao gồm áp lực học tập, mâu thuẫn gia đình, rối loạn cảm xúc như trầm cảm, lo âu, cũng như ảnh hưởng từ môi trường xã hội và bạn bè.

  3. Liệu pháp nào hiệu quả nhất trong điều trị NSSI?
    Trị liệu nhận thức – hành vi (CBT) được xem là tiêu chuẩn vàng, giúp thay đổi nhận thức tiêu cực và dạy kỹ năng đối phó thay thế hành vi tự hại.

  4. Làm thế nào để phát hiện sớm hành vi tự hại ở thanh thiếu niên?
    Quan sát các dấu hiệu như vết thương không giải thích được, thay đổi hành vi, tâm trạng thất thường, và hỏi chuyện lâm sàng kỹ càng để đánh giá nguy cơ.

  5. Gia đình có vai trò như thế nào trong hỗ trợ thanh thiếu niên có hành vi tự hại?
    Gia đình là nguồn lực quan trọng, cần tạo môi trường yêu thương, thấu hiểu, giảm áp lực và hỗ trợ thanh thiếu niên trong quá trình trị liệu và phục hồi.

Kết luận

  • Hành vi tự hại không tự sát (NSSI) là vấn đề phổ biến và nghiêm trọng ở thanh thiếu niên, liên quan mật thiết đến các rối loạn cảm xúc như trầm cảm và lo âu.
  • Môi trường gia đình và xã hội đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và duy trì hành vi tự hại.
  • Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) là phương pháp can thiệp hiệu quả, giúp giảm tần suất hành vi tự hại và cải thiện sức khỏe tâm thần.
  • Cần phát triển các chương trình can thiệp chuyên biệt, tăng cường hỗ trợ tại trường học và gia đình để phòng ngừa và điều trị NSSI.
  • Nghiên cứu tiếp theo nên mở rộng quy mô và đa dạng mẫu để đánh giá hiệu quả can thiệp trong bối cảnh Việt Nam, đồng thời xây dựng hệ thống hỗ trợ liên tục cho thanh thiếu niên sau trị liệu.

Hành động tiếp theo: Các nhà chuyên môn và cơ quan quản lý cần phối hợp triển khai các giải pháp can thiệp toàn diện, đồng thời tăng cường nghiên cứu để nâng cao hiệu quả điều trị và hỗ trợ thanh thiếu niên có hành vi tự hại.