Phiên Tòa Sơ Bộ Theo Pháp Luật Tố Tụng Hình Sự: Kinh Nghiệm và Đề Xuất Cho Việt Nam

Phiên tòa sơ bộ là một thủ tục tố tụng được tổ chức trước phiên tòa xét xử chính thức, nhằm mục đích xem xét tính hợp lệ của chứng cứ, tính hợp pháp của các hành vi tố tụng, và xác định liệu có đủ căn cứ để đưa vụ án ra xét xử hay không. Bản chất pháp lý của phiên tòa sơ bộ là một cơ chế kiểm tra và cân bằng, đảm bảo rằng chỉ những vụ án có đủ cơ sở pháp lý và chứng cứ mới được đưa ra xét xử, tránh tình trạng oan sai và lãng phí nguồn lực. Phiên tòa sơ bộ có ý nghĩa quan trọng trong việc hạn chế tình trạng oan sai, tiết kiệm thời gian, chi phí tố tụng cũng như hạn chế tình trạng trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Đặc biệt, phiên tòa sơ bộ sẽ là sự mở rộng tranh tụng để giải quyết một số nội dung của vụ án.

Đặc điểm của phiên tòa sơ bộ bao gồm tính chất tiền tố tụng (diễn ra trước phiên tòa chính thức), mục đích sàng lọc vụ án, phạm vi xem xét giới hạn (chủ yếu tập trung vào tính hợp lệ của chứng cứ và thủ tục), và tính chất không phán quyết cuối cùng (quyết định không mang tính kết tội hoặc tuyên án). So với phiên tòa xét xử chính thức, phiên tòa sơ bộ có thủ tục đơn giản hơn, thời gian ngắn hơn và ít trang trọng hơn. Điều này giúp tạo ra một quy trình tố tụng hiệu quả và tiết kiệm, đồng thời vẫn đảm bảo các quyền cơ bản của bị cáo. Xét xử là hoạt động trọng tâm của hoạt động tư pháp. Phiên tòa sơ bộ có ý nghĩa quan trọng trong việc hạn chế tình trạng oan sai, tiết kiệm thời gian, chi phí tố tụng cũng như hạn chế tình trạng trả hồ sơ để điều tra bổ sung.

Ý nghĩa thực tiễn của phiên tòa sơ bộ là vô cùng lớn, đặc biệt trong bối cảnh cải cách tư pháp và nâng cao chất lượng tranh tụng. Phiên tòa sơ bộ giúp ngăn chặn những vụ án oan sai ngay từ giai đoạn đầu, giảm thiểu rủi ro cho bị cáo và bảo vệ uy tín của hệ thống tư pháp. Nó cũng giúp tiết kiệm chi phí tố tụng, giảm tải cho các tòa án và nâng cao hiệu quả hoạt động của các cơ quan điều tra, truy tố, xét xử. Hơn nữa, phiên tòa sơ bộ tạo cơ hội cho các bên tranh tụng trình bày quan điểm, đưa ra chứng cứ, và yêu cầu kiểm tra tính hợp pháp của các hành vi tố tụng, từ đó đảm bảo tính công bằng và minh bạch của quá trình xét xử. Đồng thời, việc quy định phiên tòa sơ bộ còn được coi là “tiếp thu có chọn lọc những hạt nhân hợp lý của mô hình tố tụng tranh tụng”.

Một trong những rào cản lớn nhất khi áp dụng phiên tòa sơ bộ là sự thay đổi về tư duy và nhận thức của các cán bộ tư pháp. Nhiều cán bộ tư pháp vẫn còn quen với tư duy điều tra là chính, ít chú trọng đến vai trò của tranh tụng và quyền bào chữa của bị cáo. Do đó, cần phải có các chương trình đào tạo, bồi dưỡng để nâng cao nhận thức và kỹ năng cho các cán bộ tư pháp về phiên tòa sơ bộ, giúp họ hiểu rõ vai trò và ý nghĩa của nó trong việc bảo vệ quyền con người và nâng cao chất lượng xét xử. Phiên tòa sơ bộ còn hoàn toàn mới mẻ đối với Việt Nam. Do đó, trên cơ sở nghiên cứu pháp luật tố tụng hình sự một số quốc gia, cụ thể là Cộng hòa Liên bang Nga, Hoa Kỳ và Italia để đưa ra những kiến nghị pháp lý phù hợp cho việc xây dựng các quy định về phiên tòa sơ bộ trong Bộ luật Tố tụng hình sự Việt Nam.

Việc xây dựng một khung pháp lý hoàn chỉnh và đồng bộ là yếu tố then chốt để đảm bảo hiệu quả của phiên tòa sơ bộ. Khung pháp lý này cần phải quy định rõ ràng về các vấn đề như: thẩm quyền và trách nhiệm của các cơ quan và cá nhân tham gia phiên tòa sơ bộ, thủ tục tiến hành phiên tòa sơ bộ, quyền và nghĩa vụ của các bên tham gia tố tụng, các biện pháp bảo đảm thi hành quyết định của phiên tòa sơ bộ. Đồng thời, cần phải sửa đổi, bổ sung các quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự và các văn bản pháp luật khác có liên quan để đảm bảo tính thống nhất và đồng bộ của hệ thống pháp luật. Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 được ban hành và chính thức có hiệu lực từ ngày 01/01/2018 đã sửa đổi, bổ sung nhiều điểm mới liên quan đến giai đoạn xét xử sơ thẩm.

Để triển khai phiên tòa sơ bộ một cách hiệu quả, cần phải đảm bảo nguồn lực về nhân lực và vật chất. Về nhân lực, cần phải có đủ số lượng thẩm phán, kiểm sát viên, luật sư có trình độ và kinh nghiệm để tham gia phiên tòa sơ bộ. Về vật chất, cần phải có đủ phòng xử án, trang thiết bị kỹ thuật, và các điều kiện làm việc khác để đảm bảo phiên tòa sơ bộ diễn ra suôn sẻ và công bằng. Để đảm bảo nâng cao hiệu quả các hoạt động tố tụng tại giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, một trong những chế định mà các nhà làm luật quan tâm khi tham khảo pháp luật nước ngoài là chế định về phiên tòa sơ bộ.

Tại Liên Bang Nga, phiên tòa sơ bộ đóng vai trò quan trọng trong hệ thống tố tụng hình sự. Thành phần tham gia phiên tòa sơ bộ bao gồm thẩm phán, kiểm sát viên, luật sư bào chữa và bị cáo. Thủ tục tiến hành phiên tòa sơ bộ được quy định chi tiết trong Bộ luật Tố tụng hình sự Nga, bao gồm việc kiểm tra tính hợp lệ của chứng cứ, xem xét các yêu cầu của các bên, và ra quyết định về việc đưa vụ án ra xét xử hay không. Các quyết định được ban hành tại phiên tòa sơ bộ có thể là quyết định đình chỉ vụ án, quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung, hoặc quyết định đưa vụ án ra xét xử. Do đó, trong tình hình nghiên cứu, tác giả tổng hợp một số bài viết về phiên tòa sơ bộ trong pháp luật Công hòa Liên bang Nga, Hoa Kỳ, Italia và một số nước khác.

Phiên tòa sơ bộ tại Hoa Kỳ thường có sự tham gia của bồi thẩm đoàn, đóng vai trò quan trọng trong việc xác định liệu có đủ chứng cứ để buộc tội bị cáo hay không. Thủ tục tố tụng tại phiên tòa sơ bộ Hoa Kỳ mang tính tranh tụng cao, với sự tham gia tích cực của cả bên công tố và bên bào chữa. Các quyết định được ban hành tại phiên tòa sơ bộ có thể là quyết định trả tự do cho bị cáo, quyết định giảm nhẹ tội danh, hoặc quyết định đưa vụ án ra xét xử. Chương 5 cuốn sách đề cập đến thủ tục TTHS có Bồi thẩm đoàn trong phiên tòa sơ bộ; thủ tục trong một phiên xét xử sơ thẩm. Cũng trong công trình này, tác giả còn đề cập đến những hạn chế của pháp luật TTHS Hoa Kỳ về thủ tục tố tụng đối nghịch dựa trên giả định mỗi vụ án hình sự đều có hai mặt đối lập.

Hệ thống phiên tòa sơ bộ tại Italia cũng có những đặc điểm riêng biệt. Trình tự, thủ tục tiến hành phiên tòa sơ bộ được quy định cụ thể trong Bộ luật Tố tụng hình sự Italia. Các quyết định được ban hành tại phiên tòa sơ bộ có thể là quyết định đình chỉ vụ án, quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung, quyết định đưa vụ án ra xét xử, hoặc quyết định áp dụng các biện pháp ngăn chặn đối với bị cáo. Dựa trên những hiểu biết của mình, tác giả cho rằng cần phải cải cách thủ tục TTHS theo hướng tăng cường vai trò của các bên tham gia tố tụng ngay từ giai đoạn chuẩn bị xét xử.

Phạm vi áp dụng của phiên tòa sơ bộ cần được xác định rõ ràng để tránh tình trạng lạm dụng hoặc bỏ sót. Nên quy định rằng phiên tòa sơ bộ được áp dụng đối với các vụ án hình sự nghiêm trọng, phức tạp, hoặc có nhiều tranh chấp về chứng cứ. Đồng thời, cần quy định rõ các trường hợp ngoại lệ, khi phiên tòa sơ bộ không được áp dụng, ví dụ như các vụ án hình sự có tính chất khẩn cấp hoặc các vụ án mà bị cáo đã nhận tội. Phiên tòa sơ bộ có ý nghĩa quan trọng trong việc hạn chế tình trạng oan sai, tiết kiệm thời gian, chi phí tố tụng cũng như hạn chế tình trạng trả hồ sơ để điều tra bổ sung.

Thành phần tham gia phiên tòa sơ bộ cần được quy định sao cho đảm bảo quyền bào chữa hiệu quả của bị cáo. Thành phần này nên bao gồm thẩm phán, kiểm sát viên, luật sư bào chữa, bị cáo, và các người tham gia tố tụng khác có liên quan. Cần quy định rõ quyền và nghĩa vụ của mỗi thành phần tham gia, đặc biệt là quyền bào chữa của bị cáo, quyền trình bày chứng cứ, và quyền yêu cầu kiểm tra tính hợp pháp của các hành vi tố tụng. phiên tòa sơ bộ sẽ tạo ra cơ chế hợp lý cho việc đưa ra xét xử theo tội danh nặng hơn tội danh mà Viện kiểm sát đã truy tố; phiên tòa sơ bộ sẽ là sự mở rộng tranh tụng để giải quyết một số nội dung của vụ án với sự tham gia của bên buộc tội và bị can, bị cáo, người bào chữa thay vì Thẩm phán chủ tọa phiên tòa đơn phương quyết định.

Thủ tục tiến hành phiên tòa sơ bộ cần được thiết kế sao cho đơn giản, nhanh chóng và hiệu quả. Nên quy định rõ các bước tiến hành phiên tòa sơ bộ, thời hạn thực hiện từng bước, và các biện pháp bảo đảm thi hành quyết định của phiên tòa sơ bộ. Đồng thời, cần tạo điều kiện thuận lợi cho các bên tham gia tố tụng trình bày quan điểm, đưa ra chứng cứ, và yêu cầu kiểm tra tính hợp pháp của các hành vi tố tụng. Trong quá trình xây dựng và hoàn thiện Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, các nhà làm luật đã có sự nghiên cứu, tham khảo pháp luật nước ngoài và cụ thể hóa các quy định này vào trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 phù hợp với các điều kiện của Việt Nam hiện nay.

Phiên tòa sơ bộ giúp nâng cao chất lượng xét xử bằng cách sàng lọc các vụ án, loại bỏ những vụ án không đủ chứng cứ hoặc có sai sót nghiêm trọng về thủ tục tố tụng. Nó cũng giúp bảo vệ quyền con người bằng cách đảm bảo rằng chỉ những vụ án có đủ cơ sở pháp lý và chứng cứ mới được đưa ra xét xử, tránh tình trạng oan sai và lạm dụng quyền lực. Phiên tòa sơ bộ có ý nghĩa quan trọng trong việc hạn chế tình trạng oan sai, tiết kiệm thời gian, chi phí tố tụng cũng như hạn chế tình trạng trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Đặc biệt, phiên tòa sơ bộ sẽ là sự mở rộng tranh tụng để giải quyết một số nội dung của vụ án.

Phiên tòa sơ bộ giúp giảm thiểu tình trạng oan sai bằng cách tạo cơ hội cho các bên tranh tụng trình bày quan điểm, đưa ra chứng cứ, và yêu cầu kiểm tra tính hợp pháp của các hành vi tố tụng. Nó cũng giúp tiết kiệm chi phí tố tụng bằng cách giảm tải cho các tòa án, giảm số lượng vụ án phải xét xử, và nâng cao hiệu quả hoạt động của các cơ quan điều tra, truy tố, xét xử. Phiên tòa sơ bộ còn được coi là “tiếp thu có chọn lọc những hạt nhân hợp lý của mô hình tố tụng tranh tụng”.

Việc áp dụng phiên tòa sơ bộ góp phần vào việc xây dựng một hệ thống tư pháp công bằng, minh bạch và hiệu quả. Nó giúp tạo ra một quy trình tố tụng công khai, minh bạch, trong đó các bên tham gia tố tụng có quyền bình đẳng và được đối xử công bằng. Nó cũng giúp nâng cao trách nhiệm giải trình của các cơ quan tư pháp, đảm bảo rằng các quyết định được đưa ra dựa trên cơ sở pháp lý và chứng cứ rõ ràng. Đáp ứng yêu cầu mà Nghị quyết của Bộ Chính trị đặt ra, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 được ban hành và chính thức có hiệu lực từ ngày 01/01/2018 đã sửa đổi, bổ sung nhiều điểm mới liên quan đến giai đoạn xét xử sơ thẩm.

Cần tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện các quy định pháp luật về phiên tòa sơ bộ, đặc biệt là các quy định về phạm vi áp dụng, thành phần tham gia, thủ tục tiến hành, và các quyết định có thể được ban hành. Đồng thời, cần có các nghiên cứu về tác động của phiên tòa sơ bộ đối với hệ thống tư pháp Việt Nam, để đánh giá hiệu quả của nó và đề xuất các giải pháp cải thiện. Theo đó, tại Báo cáo tham khảo pháp luật tố tụng hình sự một số nước trên thế giới ngày 20 tháng 5 năm 2015 của Viện Kiểm sát nhân dân tối cao cũng đã chỉ ra rằng thủ tục tại phiên tòa sơ bộ sẽ loại trừ chứng cứ bất hợp pháp, đặc biệt là nâng cao tính tranh tụng cho phiên tòa xét xử vụ án hình sự.

Năng lực của Toà án trong giai đoạn tiền xét xử cần được nâng cao một cách có hệ thống. Các bên tham gia tố tụng trước khi xét xử là rất quan trọng, ảnh hưởng đến nội dung của phán quyết tại tòa, do đó, pháp luật TTHS cần nâng cao trách nhiệm của các chủ thể trong giai đoạn này. Các Thẩm phán và cán bộ tư pháp cần phải được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng về phiên tòa sơ bộ, để có thể thực hiện nhiệm vụ một cách hiệu quả. Cuốn sách “General Reports to the 10th international congress of comparative law”, (Báo cáo tổng quan của Đại hội quốc tế lần thứ 10 về pháp luật so sánh) của Lamn Vanda, Péteri Zoltán nêu ra yêu cầu nâng cao năng lực của Toà án trong giai đoạn tiền xét xử được đề cập một cách có hệ thống.