Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ năm 2016 đến 2020, tỉnh Bắc Ninh đã ghi nhận tổng số khoảng 57.000 bị can là người dưới 18 tuổi phạm tội, chiếm khoảng 3,2% tổng số vụ án và bị can trên địa bàn. Mặc dù số lượng người dưới 18 tuổi phạm tội có xu hướng giảm nhẹ trong những năm gần đây, nhưng tính chất và mức độ nguy hiểm của các hành vi phạm tội lại có chiều hướng gia tăng, với nhiều vụ án đặc biệt nghiêm trọng do người dưới 18 tuổi thực hiện. Đối tượng phạm tội chủ yếu tập trung ở nhóm tuổi từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi, chiếm hơn 93% tổng số bị can dưới 18 tuổi bị khởi tố.

Vấn đề nghiên cứu tập trung vào thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nhóm đối tượng đặc biệt này trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu là đánh giá thực trạng quy định pháp luật và thực tiễn thi hành thủ tục tố tụng thân thiện tại tỉnh Bắc Ninh, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện thủ tục này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 và các hoạt động tố tụng liên quan đến người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh trong 5 năm gần nhất.

Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng hình sự, bảo đảm quyền con người và quyền trẻ em, đồng thời nâng cao hiệu quả công tác phòng ngừa và đấu tranh chống tội phạm vị thành niên, góp phần xây dựng nền tư pháp nhân đạo, thân thiện và phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của người dưới 18 tuổi.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về thủ tục tố tụng hình sự thân thiện với người dưới 18 tuổi phạm tội, bao gồm:

  • Lý thuyết về quyền con người và quyền trẻ em: Nhấn mạnh nguyên tắc bảo vệ lợi ích tốt nhất của trẻ em trong mọi hoạt động tố tụng, phù hợp với Công ước quốc tế về quyền trẻ em và các quy định pháp luật quốc tế như Quy tắc Bắc Kinh.

  • Mô hình tư pháp thân thiện với người dưới 18 tuổi: Tập trung vào các đặc điểm tâm sinh lý của người dưới 18 tuổi, yêu cầu thủ tục tố tụng phải giảm thiểu tổn thương, đảm bảo sự tham gia và quyền tự do bày tỏ ý kiến của người dưới 18 tuổi trong quá trình tố tụng.

  • Khái niệm thủ tục tố tụng thân thiện: Là hệ thống các thủ tục đặc biệt trong tố tụng hình sự áp dụng cho người dưới 18 tuổi phạm tội, nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, đồng thời giáo dục, giúp đỡ họ phát triển lành mạnh.

Các khái niệm chính bao gồm: người dưới 18 tuổi phạm tội, thủ tục tố tụng thân thiện, nguyên tắc tiến hành tố tụng, biện pháp ngăn chặn phù hợp, và quyền tham gia tố tụng của người dưới 18 tuổi.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa lý luận và thực tiễn, cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Bao gồm các văn bản pháp luật hiện hành (Bộ luật tố tụng hình sự 2015, các văn bản hướng dẫn thi hành), số liệu thống kê từ Viện Kiểm sát nhân dân tỉnh Bắc Ninh về tình hình người dưới 18 tuổi phạm tội trong giai đoạn 2016-2020, báo cáo thực tiễn thi hành pháp luật tại địa phương.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích nội dung pháp luật, so sánh các quy định trong nước với các chuẩn mực quốc tế và mô hình tố tụng thân thiện của một số quốc gia như Pháp, Nga, Hoa Kỳ.

  • Phương pháp tổng hợp: Tổng hợp các kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn để đánh giá ưu điểm, hạn chế của quy định pháp luật và thực tiễn thi hành.

  • Phương pháp so sánh: So sánh các mô hình tố tụng thân thiện trên thế giới để rút ra bài học kinh nghiệm phù hợp với Việt Nam.

  • Cỡ mẫu và timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào các vụ án có người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh trong 5 năm (2016-2020), với số liệu thống kê khoảng 2.000 bị can dưới 18 tuổi bị khởi tố, truy tố và xét xử.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phạm vi áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện được mở rộng: Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 đã mở rộng phạm vi áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện không chỉ với người bị buộc tội dưới 18 tuổi mà còn với người làm chứng, bị hại dưới 18 tuổi. Tuy nhiên, vẫn còn thiếu sự thống nhất trong quy định về phạm vi áp dụng, ví dụ như chưa rõ ràng với trường hợp người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp là người dưới 18 tuổi.

  2. Nguyên tắc tiến hành tố tụng được quy định chặt chẽ: Có 7 nguyên tắc tiến hành tố tụng đối với người dưới 18 tuổi, bao gồm bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp, bảo mật thông tin, quyền tham gia tố tụng, quyền bào chữa, giải quyết nhanh chóng vụ án. Tuy nhiên, quy định về bảo mật cá nhân chưa rõ ràng trong các giai đoạn tố tụng ngoài xét xử.

  3. Yêu cầu chứng minh đặc thù trong vụ án có người dưới 18 tuổi: Ngoài các chứng cứ thông thường, cơ quan tố tụng phải chứng minh điều kiện sinh sống, nguyên nhân, hoàn cảnh phạm tội của người dưới 18 tuổi. Tuy nhiên, chưa có quy định bắt buộc chứng minh khả năng giáo dục, cải tạo của người dưới 18 tuổi.

  4. Chất lượng người tiến hành tố tụng và sự tham gia của người đại diện: Luật quy định người tiến hành tố tụng phải có kiến thức về tâm lý người dưới 18 tuổi và bắt buộc có người bào chữa, đại diện gia đình, nhà trường tham gia tố tụng. Thực tế, chưa có quy định bắt buộc đào tạo chuyên sâu cho cán bộ quản giáo, giám định viên, phiên dịch viên tiếp xúc với người dưới 18 tuổi.

  5. Biện pháp ngăn chặn và cưỡng chế được ưu tiên giảm thiểu: Biện pháp giám sát được ưu tiên áp dụng, biện pháp tạm giam chỉ dùng khi thật cần thiết và thời hạn tạm giam được rút ngắn còn 2/3 so với người trưởng thành. Tuy nhiên, khái niệm “trường hợp cần thiết” chưa được hướng dẫn cụ thể, gây khó khăn trong thực tiễn áp dụng.

  6. Thực tiễn thi hành tại Bắc Ninh: Số vụ án và bị can dưới 18 tuổi có xu hướng giảm nhẹ từ năm 2018 đến 2020, nhưng mức độ nghiêm trọng của tội phạm tăng lên. Đa số người phạm tội thuộc nhóm tuổi từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi (chiếm 93,17%). Các nhóm tội phổ biến gồm tàng trữ ma túy, cố ý gây thương tích, trộm cắp, cướp giật và giết người.

Thảo luận kết quả

Việc mở rộng phạm vi áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện thể hiện sự tiến bộ trong chính sách pháp luật Việt Nam, phù hợp với các chuẩn mực quốc tế về quyền trẻ em. Tuy nhiên, sự thiếu thống nhất và chưa rõ ràng trong một số quy định như phạm vi áp dụng và bảo mật thông tin có thể dẫn đến việc thực thi không đồng đều, ảnh hưởng đến quyền lợi của người dưới 18 tuổi.

Nguyên tắc tiến hành tố tụng được quy định khá đầy đủ, song việc thiếu hướng dẫn chi tiết về bảo mật thông tin trong các giai đoạn tố tụng ngoài xét xử có thể gây tổn thương tâm lý cho người dưới 18 tuổi. Việc chưa có quy định bắt buộc chứng minh khả năng giáo dục, cải tạo của người dưới 18 tuổi trong vụ án là một điểm cần hoàn thiện để đảm bảo mục tiêu giáo dục, giúp đỡ người dưới 18 tuổi sửa chữa sai lầm.

Chất lượng cán bộ tiến hành tố tụng và sự tham gia của người đại diện là yếu tố then chốt để đảm bảo thủ tục tố tụng thân thiện. Việc chưa bắt buộc đào tạo chuyên sâu cho các đối tượng tiếp xúc trực tiếp với người dưới 18 tuổi như cán bộ quản giáo, giám định viên là hạn chế cần khắc phục.

Biện pháp ngăn chặn được ưu tiên giảm thiểu nhằm hạn chế tổn thương cho người dưới 18 tuổi, tuy nhiên, việc thiếu hướng dẫn cụ thể về điều kiện áp dụng có thể dẫn đến lạm dụng hoặc áp dụng không đúng mức. Thực tiễn tại Bắc Ninh cho thấy mặc dù số lượng người dưới 18 tuổi phạm tội giảm nhẹ, nhưng tính chất tội phạm ngày càng nghiêm trọng, đòi hỏi thủ tục tố tụng thân thiện phải được thực hiện nghiêm túc, hiệu quả hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện xu hướng số vụ án và bị can dưới 18 tuổi theo năm, bảng phân loại nhóm tội phạm và độ tuổi phạm tội, giúp minh họa rõ nét hơn về thực trạng và xu hướng tội phạm vị thành niên tại Bắc Ninh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về phạm vi áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện
    Cần sửa đổi, bổ sung Bộ luật tố tụng hình sự để làm rõ phạm vi áp dụng, bao gồm cả trường hợp người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp là người dưới 18 tuổi, nhằm đảm bảo tính thống nhất và đầy đủ trong áp dụng pháp luật. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Quốc hội.

  2. Xây dựng hướng dẫn chi tiết về bảo mật thông tin và quyền riêng tư trong các giai đoạn tố tụng
    Ban hành văn bản hướng dẫn cụ thể về việc bảo mật thông tin cá nhân của người dưới 18 tuổi trong giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố và xét xử, nhằm giảm thiểu tổn thương tâm lý và bảo vệ quyền riêng tư. Thời gian thực hiện: 1 năm. Chủ thể thực hiện: Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, Tòa án nhân dân tối cao.

  3. Tăng cường đào tạo chuyên môn cho cán bộ tiến hành tố tụng và các đối tượng liên quan
    Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về tâm lý học, khoa học giáo dục người dưới 18 tuổi cho điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán, cán bộ quản giáo, giám định viên, phiên dịch viên để nâng cao năng lực xử lý vụ án có người dưới 18 tuổi phạm tội. Thời gian thực hiện: liên tục, ưu tiên trong 2 năm đầu. Chủ thể thực hiện: Học viện Tư pháp, các cơ quan tư pháp địa phương.

  4. Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan tố tụng và các tổ chức xã hội
    Thiết lập cơ chế phối hợp giữa Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án, nhà trường, gia đình và các tổ chức xã hội nhằm hỗ trợ người dưới 18 tuổi phạm tội trong quá trình tố tụng, đảm bảo quyền lợi và giáo dục cải tạo hiệu quả. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Tư pháp, Sở Lao động – Thương binh và Xã hội, các cơ quan tư pháp tỉnh Bắc Ninh.

  5. Rà soát, hoàn thiện quy định về biện pháp ngăn chặn và cưỡng chế
    Cần có văn bản hướng dẫn cụ thể về các điều kiện áp dụng biện pháp ngăn chặn đối với người dưới 18 tuổi, tránh lạm dụng và bảo đảm nguyên tắc ưu tiên biện pháp không tước quyền tự do. Thời gian thực hiện: 1 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Công an, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ tư pháp và điều tra viên
    Giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện, đảm bảo quyền lợi người dưới 18 tuổi trong quá trình giải quyết vụ án.

  2. Thẩm phán và kiểm sát viên
    Hỗ trợ trong việc áp dụng các quy định pháp luật mới, hiểu rõ đặc điểm tâm sinh lý của người dưới 18 tuổi để đưa ra quyết định phù hợp, công bằng.

  3. Nhà nghiên cứu và giảng viên luật
    Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để phát triển nghiên cứu sâu hơn về tư pháp vị thành niên và đào tạo chuyên ngành luật hình sự, tố tụng hình sự.

  4. Các tổ chức xã hội và nhà bảo vệ quyền trẻ em
    Tăng cường hiểu biết về thủ tục tố tụng thân thiện, từ đó phối hợp hiệu quả với cơ quan tư pháp trong việc bảo vệ quyền lợi và hỗ trợ người dưới 18 tuổi phạm tội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi là gì?
    Là hệ thống thủ tục tố tụng hình sự đặc biệt áp dụng cho người từ đủ 14 đến dưới 18 tuổi phạm tội, nhằm bảo vệ quyền lợi, giảm thiểu tổn thương và tạo điều kiện giáo dục, cải tạo phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của họ.

  2. Phạm vi áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện bao gồm những ai?
    Bao gồm người bị buộc tội, bị hại, người làm chứng dưới 18 tuổi trong vụ án hình sự. Quy định này mở rộng so với trước đây chỉ áp dụng cho người phạm tội dưới 18 tuổi.

  3. Nguyên tắc tiến hành tố tụng đối với người dưới 18 tuổi có điểm gì đặc biệt?
    Nhấn mạnh bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, bảo mật thông tin, quyền tham gia tố tụng, quyền bào chữa, giải quyết nhanh chóng và thủ tục phù hợp với tâm lý, lứa tuổi của người dưới 18 tuổi.

  4. Các biện pháp ngăn chặn áp dụng với người dưới 18 tuổi như thế nào?
    Ưu tiên áp dụng biện pháp không tước quyền tự do như giám sát, chỉ áp dụng biện pháp tạm giam khi thật cần thiết và thời hạn tạm giam được rút ngắn còn 2/3 so với người trưởng thành.

  5. Thực tiễn thi hành thủ tục tố tụng thân thiện tại Bắc Ninh có những điểm nổi bật nào?
    Số vụ án và bị can dưới 18 tuổi có xu hướng giảm nhẹ, nhưng mức độ nghiêm trọng tăng lên. Tòa án đã thành lập Tòa Gia đình và Người dưới 18 tuổi chuyên trách, áp dụng mô hình phòng xét xử thân thiện, đảm bảo sự tham gia của người đại diện và người bào chữa.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ khái niệm, đặc điểm và mục đích của thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, đồng thời phân tích cơ sở pháp lý và thực tiễn thi hành tại tỉnh Bắc Ninh.
  • Đã chỉ ra những điểm mạnh và hạn chế trong quy định pháp luật và thực tiễn, đặc biệt về phạm vi áp dụng, nguyên tắc tiến hành tố tụng, biện pháp ngăn chặn và chất lượng cán bộ tiến hành tố tụng.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, tăng cường đào tạo, xây dựng cơ chế phối hợp và hướng dẫn cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện thủ tục tố tụng thân thiện.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền trẻ em, nâng cao hiệu quả phòng ngừa và xử lý tội phạm vị thành niên, góp phần xây dựng nền tư pháp nhân đạo, thân thiện tại Việt Nam.
  • Các bước tiếp theo bao gồm hoàn thiện đề xuất chính sách, tổ chức đào tạo chuyên môn và triển khai cơ chế phối hợp tại địa phương, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và nâng cao chất lượng thủ tục tố tụng thân thiện.

Hành động khuyến nghị: Các cơ quan chức năng và nhà nghiên cứu cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để bảo đảm quyền lợi và phát triển lành mạnh cho người dưới 18 tuổi phạm tội, góp phần xây dựng xã hội công bằng, văn minh.