Tổng quan nghiên cứu

Du lịch đã trở thành ngành kinh tế dịch vụ phát triển mạnh mẽ trên toàn cầu, được ví như “con gà đẻ trứng vàng” của nhiều quốc gia. Tại Việt Nam, du lịch là ngành công nghiệp non trẻ nhưng đầy tiềm năng, hứa hẹn nhiều cơ hội phát triển trong tương lai. Tuy nhiên, hoạt động du lịch cũng tiềm ẩn những tác động tiêu cực đến môi trường tự nhiên và văn hóa xã hội, đặc biệt là các di sản văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số. Trong bối cảnh đó, phát triển du lịch bền vững và du lịch cộng đồng được xem là hướng đi thiết yếu nhằm bảo tồn tài nguyên và nâng cao đời sống cộng đồng địa phương.

Luận văn tập trung nghiên cứu phát triển mô hình du lịch cộng đồng tại xã Bằng Cả, huyện Hoành Bồ, tỉnh Quảng Ninh – một vùng miền núi có khí hậu trong lành, cảnh sắc thiên nhiên hoang sơ và đặc biệt là nơi sinh sống của đồng bào dân tộc Dao với bản sắc văn hóa độc đáo. Mục tiêu nghiên cứu là phân tích tiềm năng tài nguyên thiên nhiên và nhân văn, đánh giá thực trạng phát triển du lịch cộng đồng tại địa phương, từ đó xây dựng mô hình phát triển du lịch cộng đồng bền vững phù hợp với điều kiện thực tế.

Phạm vi nghiên cứu được giới hạn trong giai đoạn 2010-2012, tập trung tại xã Bằng Cả và vùng lân cận. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần phát triển kinh tế địa phương, nâng cao thu nhập và đời sống vật chất, tinh thần cho người dân, đồng thời bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của dân tộc Dao. Qua đó, mô hình du lịch cộng đồng tại Bằng Cả có thể trở thành mô hình mẫu cho các vùng miền núi khác trong tỉnh Quảng Ninh và cả nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình phát triển du lịch bền vững và du lịch cộng đồng. Khái niệm du lịch được hiểu là tổng hợp các hiện tượng và mối quan hệ giữa du khách, nhà cung ứng dịch vụ, chính quyền và cộng đồng địa phương trong quá trình thu hút và đón tiếp du khách. Phát triển du lịch bền vững được định nghĩa là hoạt động khai thác tài nguyên nhằm thỏa mãn nhu cầu hiện tại của khách du lịch và người dân địa phương, đồng thời bảo tồn tài nguyên cho các thế hệ tương lai, đảm bảo sự bền vững về môi trường tự nhiên, kinh tế và văn hóa.

Du lịch cộng đồng là loại hình du lịch trong đó cộng đồng dân cư địa phương là chủ thể trực tiếp tham gia phát triển, bảo vệ tài nguyên và hưởng lợi từ hoạt động du lịch. Các nguyên tắc phát triển du lịch cộng đồng bao gồm: dựa vào cộng đồng, phân chia lợi ích công bằng, người dân quyết định hoạt động du lịch và bảo tồn giá trị tài nguyên.

Mô hình du lịch cộng đồng theo hướng phát triển bền vững được xây dựng dựa trên nguyên lý “Tam vị nhất thể” gồm ba yếu tố: bền vững, thích hợp với khả năng chịu tải tài nguyên và tính đa dạng về các đối tượng tham gia. Mục tiêu của mô hình là xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù, đa dạng, có tính cạnh tranh cao, phân chia lợi ích công bằng, nâng cao đời sống cộng đồng và bảo tồn các giá trị tự nhiên, văn hóa.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp, thống kê, phân tích, so sánh và khảo sát thực tế tại xã Bằng Cả. Cỡ mẫu khảo sát bao gồm các hộ dân tham gia dịch vụ homestay, các nhà quản lý địa phương và khách du lịch. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu phi xác suất theo phương pháp thuận tiện và mẫu chuyên gia nhằm thu thập thông tin sâu sắc về nhận thức và chính sách phát triển du lịch cộng đồng.

Nguồn dữ liệu bao gồm số liệu thống kê của UBND huyện Hoành Bồ, các báo cáo phát triển kinh tế xã hội, tài liệu nghiên cứu khoa học và khảo sát thực địa. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp định tính và định lượng, sử dụng bảng biểu, sơ đồ để minh họa các điều kiện phát triển, tiềm năng và thực trạng du lịch cộng đồng tại địa phương.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2010 đến 2012, trong đó khảo sát thực tế và thu thập số liệu diễn ra chủ yếu trong năm 2011, phân tích và xây dựng mô hình trong năm 2012.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tiềm năng tài nguyên du lịch phong phú: Xã Bằng Cả có diện tích rừng tự nhiên chiếm 79,72% diện tích tự nhiên với nhiều loại gỗ quý, hệ sinh thái đa dạng, cảnh quan núi non hùng vĩ và khí hậu mát mẻ, trong lành. Tài nguyên nhân văn đặc sắc gồm khu bảo tồn văn hóa người Dao Thanh Y, các lễ hội truyền thống, nghề thủ công dệt vải, thêu tay và ẩm thực đặc trưng. Đây là nền tảng quan trọng để phát triển du lịch cộng đồng.

  2. Cộng đồng dân cư có bản sắc văn hóa đặc trưng và ý thức bảo vệ tài nguyên: Dân số xã là 1.828 người, trong đó 97% là dân tộc Dao Thanh Y. Người dân đã đăng ký kinh doanh homestay với 18 hộ, nhà sàn được tu sửa đảm bảo tiêu chuẩn phục vụ khách du lịch. Ý thức bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và văn hóa được nâng cao thông qua các lớp tập huấn và truyền thông.

  3. Hạ tầng cơ sở và dịch vụ hỗ trợ còn hạn chế: Mạng lưới giao thông có 7 km đường liên xã, trong đó 71,4% đã cứng hóa; hệ thống điện 100% hộ dân sử dụng, trạm biến áp công suất 175MW đảm bảo cung cấp điện ổn định. Tuy nhiên, đường liên thôn mới bê tông hóa 1,23 km (1,23%), nhiều đường đất chưa được cải tạo. Phương tiện vận chuyển phục vụ du lịch còn nghèo nàn, chỉ 15% hộ dân đầu tư xe đạp, xe máy cho thuê, chưa có dịch vụ thuyền kayak hay xe ngựa. Cơ sở lưu trú homestay đã sẵn sàng nhưng chưa khai thác hiệu quả do lượng khách còn ít. Dịch vụ ăn uống có 5 cửa hàng phục vụ chủ yếu người dân địa phương, chưa phát triển đa dạng cho khách du lịch.

  4. Khách du lịch đến Bằng Cả còn hạn chế và chưa được quảng bá rộng rãi: Chỉ 32% khách đến với mục đích du lịch, 56% kết hợp công việc và du lịch. Khách biết đến Bằng Cả chủ yếu qua công ty lữ hành (52%) và bạn bè (25%). Việc quảng bá hình ảnh địa phương còn yếu, dự án bảo tồn văn hóa mới triển khai chưa đi vào hoạt động kinh doanh du lịch.

Thảo luận kết quả

Các kết quả cho thấy Bằng Cả sở hữu tiềm năng du lịch cộng đồng rất lớn với tài nguyên thiên nhiên và văn hóa đặc sắc, cộng đồng dân cư có bản sắc riêng và ý thức bảo vệ tài nguyên. Tuy nhiên, hạn chế về hạ tầng giao thông, dịch vụ vận chuyển, lưu trú và ăn uống cùng với lượng khách du lịch còn thấp đã cản trở sự phát triển bền vững của du lịch cộng đồng tại đây.

So sánh với các mô hình du lịch cộng đồng thành công tại Mai Châu (Hòa Bình) và Sa Pa (Lào Cai), Bằng Cả cần tăng cường đầu tư hạ tầng, đa dạng hóa dịch vụ và nâng cao năng lực quản lý, quảng bá để thu hút khách. Việc phát triển du lịch cộng đồng tại Bằng Cả không chỉ góp phần phát triển kinh tế địa phương mà còn bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Dao Thanh Y, đồng thời nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ cứng hóa đường giao thông, bảng thống kê số hộ kinh doanh homestay, biểu đồ phân bố khách du lịch theo mục đích và nguồn thông tin, giúp minh họa rõ nét thực trạng và tiềm năng phát triển.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư phát triển hạ tầng giao thông và dịch vụ vận chuyển

    • Mục tiêu: Cứng hóa thêm 10 km đường liên thôn, xây dựng cầu qua suối nối trung tâm du lịch với hồ Khe Chính.
    • Thời gian: Giai đoạn 2013-2015.
    • Chủ thể thực hiện: UBND huyện Hoành Bồ phối hợp với các sở ngành tỉnh Quảng Ninh.

  2. Phát triển đa dạng các phương tiện vận chuyển phục vụ du lịch

    • Mục tiêu: Đầu tư dịch vụ cho thuê xe đạp, xe máy, thuyền kayak, xe ngựa để kết nối các điểm tham quan.
    • Thời gian: 2013-2016.
    • Chủ thể thực hiện: Ban quản lý du lịch xã Bằng Cả phối hợp với cộng đồng dân cư và doanh nghiệp du lịch.

  3. Nâng cao chất lượng và khai thác hiệu quả cơ sở lưu trú, dịch vụ ăn uống

    • Mục tiêu: Đào tạo kỹ năng phục vụ, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm, xây dựng thực đơn đặc trưng hấp dẫn khách du lịch.
    • Thời gian: 2013-2015.
    • Chủ thể thực hiện: Cộng đồng dân cư, Ban quản lý du lịch xã, các tổ chức đào tạo nghề.

  4. Tăng cường quảng bá, xúc tiến du lịch và phát triển sản phẩm du lịch đặc thù

    • Mục tiêu: Quảng bá hình ảnh Bằng Cả qua các kênh truyền thông, xây dựng tour du lịch văn hóa, sinh thái, trải nghiệm lễ hội và nghề truyền thống.
    • Thời gian: 2013-2017.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Ninh, công ty lữ hành, Ban quản lý du lịch xã.

  5. Khuyến khích sự tham gia và trao quyền cho cộng đồng địa phương

    • Mục tiêu: Tổ chức các lớp tập huấn nâng cao nhận thức, kỹ năng quản lý du lịch cộng đồng, xây dựng ban điều hành du lịch cộng đồng.
    • Thời gian: Liên tục từ 2013.
    • Chủ thể thực hiện: UBND xã Bằng Cả, các tổ chức phi chính phủ, các chuyên gia trong lĩnh vực du lịch.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chính quyền địa phương và các cơ quan quản lý du lịch

    • Lợi ích: Hiểu rõ tiềm năng, thực trạng và các giải pháp phát triển du lịch cộng đồng bền vững tại địa phương.
    • Use case: Lập kế hoạch phát triển du lịch, xây dựng chính sách hỗ trợ cộng đồng.

  2. Doanh nghiệp du lịch và công ty lữ hành

    • Lợi ích: Nắm bắt cơ hội đầu tư, phát triển sản phẩm du lịch đặc thù, kết nối với cộng đồng địa phương.
    • Use case: Thiết kế tour du lịch sinh thái, văn hóa, homestay tại vùng miền núi.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành du lịch, phát triển bền vững

    • Lợi ích: Tham khảo cơ sở lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và mô hình phát triển du lịch cộng đồng thực tiễn.
    • Use case: Tham khảo tài liệu, xây dựng luận văn, đề tài nghiên cứu.

  4. Cộng đồng dân cư địa phương và các tổ chức phi chính phủ

    • Lợi ích: Nâng cao nhận thức, kỹ năng quản lý và phát triển du lịch cộng đồng, bảo tồn văn hóa truyền thống.
    • Use case: Tổ chức tập huấn, xây dựng mô hình du lịch cộng đồng hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Du lịch cộng đồng là gì và có điểm khác biệt gì so với du lịch truyền thống?
    Du lịch cộng đồng là loại hình du lịch trong đó cộng đồng địa phương là chủ thể tham gia trực tiếp vào tổ chức, quản lý và hưởng lợi từ hoạt động du lịch. Khác với du lịch truyền thống, du lịch cộng đồng chú trọng bảo tồn văn hóa, môi trường và phát triển bền vững, tạo cơ hội việc làm cho người dân địa phương.

  2. Tại sao phát triển du lịch cộng đồng lại quan trọng đối với các vùng miền núi như Bằng Cả?
    Du lịch cộng đồng giúp khai thác tiềm năng tài nguyên thiên nhiên và văn hóa đặc sắc, tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho người dân, đồng thời bảo tồn các giá trị truyền thống và môi trường sinh thái, góp phần xóa đói giảm nghèo bền vững.

  3. Những khó khăn chính trong phát triển du lịch cộng đồng tại Bằng Cả là gì?
    Hạ tầng giao thông chưa đồng bộ, dịch vụ vận chuyển và lưu trú còn hạn chế, lượng khách du lịch thấp và chưa được quảng bá rộng rãi, cộng đồng cần nâng cao kỹ năng quản lý và phục vụ du lịch.

  4. Làm thế nào để cộng đồng địa phương có thể tham gia hiệu quả vào phát triển du lịch cộng đồng?
    Cần tổ chức các lớp tập huấn nâng cao nhận thức, kỹ năng quản lý, xây dựng ban điều hành du lịch cộng đồng, trao quyền quyết định và phân chia lợi ích công bằng, đồng thời khuyến khích sự hợp tác với doanh nghiệp và chính quyền.

  5. Các giải pháp nào được đề xuất để phát triển du lịch cộng đồng bền vững tại Bằng Cả?
    Đầu tư hạ tầng giao thông, đa dạng hóa phương tiện vận chuyển, nâng cao chất lượng dịch vụ lưu trú và ăn uống, tăng cường quảng bá xúc tiến du lịch, phát triển sản phẩm du lịch đặc thù và khuyến khích sự tham gia của cộng đồng địa phương.

Kết luận

  • Xã Bằng Cả có tiềm năng lớn về tài nguyên thiên nhiên và văn hóa đặc sắc, phù hợp phát triển du lịch cộng đồng bền vững.
  • Thực trạng phát triển du lịch còn nhiều hạn chế về hạ tầng, dịch vụ và lượng khách, cần có các giải pháp đồng bộ để khai thác hiệu quả tiềm năng.
  • Mô hình du lịch cộng đồng theo hướng phát triển bền vững được xây dựng dựa trên nguyên lý “Tam vị nhất thể”, đảm bảo cân bằng giữa phát triển kinh tế, bảo tồn môi trường và văn hóa.
  • Đề xuất các nhóm giải pháp cụ thể hướng tới chính quyền, cộng đồng, doanh nghiệp và khách du lịch nhằm thúc đẩy phát triển du lịch cộng đồng tại Bằng Cả.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho phát triển kinh tế xã hội vùng miền núi, góp phần nâng cao đời sống người dân và bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp du lịch cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tăng cường quảng bá hình ảnh Bằng Cả để thu hút khách du lịch trong và ngoài nước. Cộng đồng địa phương cần được hỗ trợ nâng cao năng lực quản lý và phục vụ du lịch nhằm phát huy tối đa lợi ích từ mô hình du lịch cộng đồng.