Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nông nghiệp Việt Nam ngày càng phát triển và hội nhập sâu rộng vào thị trường quốc tế, việc nâng cao giá trị gia tăng cho các sản phẩm nông sản trở thành yêu cầu cấp thiết. Cây xoài, một trong những cây ăn quả chủ lực, đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế nông nghiệp, đặc biệt tại các vùng miền núi như huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La. Năm 2021, toàn huyện Yên Châu có diện tích trồng xoài lên tới 2.905 ha, trong đó 1.252 ha đã cho thu hoạch với sản lượng hơn 10.000 tấn. Sản phẩm xoài đủ điều kiện xuất khẩu đạt 6.400 tấn, tập trung tại các xã Chiềng Hặc, Tú Nang, Sặp Vạt và Chiềng Đông. Xoài Yên Châu không chỉ góp phần nâng cao thu nhập cho người dân mà còn được tiêu thụ tại các siêu thị lớn ở Hà Nội và các tỉnh lân cận, đồng thời được chế biến sâu để tăng giá trị.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng chuỗi giá trị xoài trên địa bàn huyện Yên Châu giai đoạn 2019-2021, từ đó đề xuất các giải pháp phát triển bền vững chuỗi giá trị này trong giai đoạn 2022-2025, định hướng đến năm 2030. Nghiên cứu tập trung vào các tác nhân tham gia chuỗi giá trị, các kênh phân phối, giá trị gia tăng và lợi nhuận phân bổ giữa các bên. Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ giúp nâng cao hiệu quả kinh tế cho người nông dân mà còn hỗ trợ các nhà quản lý xây dựng chính sách phù hợp, góp phần phát triển nông nghiệp bền vững tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết chuỗi giá trị của Michael Porter, nhấn mạnh chuỗi giá trị là tập hợp các hoạt động tạo ra giá trị gia tăng cho sản phẩm từ khâu sản xuất đến tiêu dùng cuối cùng. Chuỗi giá trị được hiểu là một mạng lưới các tác nhân độc lập liên kết chặt chẽ nhằm tối ưu hóa giá trị sản phẩm. Theo Kaplinsky và Morris, phân tích chuỗi giá trị bao gồm việc lập sơ đồ chuỗi, xác định các tác nhân, dòng sản phẩm, giá trị gia tăng qua từng khâu, và quản trị chuỗi giá trị.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng khái niệm chuỗi giá trị nông sản của FAO, trong đó chuỗi giá trị nông sản bao gồm các hoạt động sản xuất, thu gom, chế biến, phân phối và tiêu thụ, đồng thời chịu ảnh hưởng bởi đặc tính mùa vụ, mau hỏng và chất lượng không đồng nhất của sản phẩm. Các khái niệm liên quan như chuỗi sản xuất - cung ứng, ngành hàng và tác nhân cũng được sử dụng để phân tích toàn diện chuỗi giá trị xoài.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo, văn bản liên quan đến sản xuất và tiêu thụ xoài giai đoạn 2019-2021 tại huyện Yên Châu. Số liệu sơ cấp được thu thập thông qua khảo sát trực tiếp 356 hộ nông dân trồng xoài, 10 tổ hợp tác/hợp tác xã/doanh nghiệp xuất khẩu, 10 thương lái, 10 người bán lẻ và 20 người tiêu dùng trên địa bàn huyện.

Phương pháp chọn mẫu theo công thức Slovin với độ tin cậy 95%, đảm bảo tính đại diện cho các nhóm tác nhân. Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, phân tích chi phí - lợi ích, phân tích kinh tế chuỗi và phân tích SWOT nhằm đánh giá thực trạng, lợi thế cạnh tranh, thuận lợi và khó khăn của chuỗi giá trị xoài. Timeline nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2019-2021 cho thu thập dữ liệu và phân tích, đề xuất giải pháp cho giai đoạn 2022-2025, định hướng đến năm 2030.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Diện tích và sản lượng xoài tăng trưởng ổn định: Diện tích trồng xoài tại huyện Yên Châu năm 2021 đạt 2.905 ha, trong đó 1.252 ha đã cho thu hoạch với sản lượng hơn 10.000 tấn. Sản phẩm đủ điều kiện xuất khẩu đạt 6.400 tấn, chiếm khoảng 64% sản lượng thu hoạch.

  2. Phân bổ lợi nhuận không đồng đều: Tổng lợi nhuận của các tác nhân trong chuỗi cho thấy thương lái chiếm tỷ lệ cao nhất, trong khi lợi nhuận của hộ nông dân chỉ chiếm 28,8% tổng lợi nhuận chuỗi. Điều này phản ánh sự bất cân xứng trong phân phối giá trị gia tăng.

  3. Kênh phân phối hiệu quả nhất: Kênh tiêu thụ từ hộ nông dân → tổ hợp tác/hợp tác xã → doanh nghiệp xuất khẩu → xuất khẩu → người tiêu dùng nước ngoài có tổng giá trị gia tăng thuần cao nhất, đạt 13.102 đồng/kg. Trong đó, hộ nông dân hưởng 48,48% giá trị gia tăng thuần, cho thấy đây là kênh phân phối hiệu quả và cần được tập trung phát triển.

  4. Tiềm năng kênh tiêu thụ nội địa: Kênh tiêu thụ trực tiếp từ hộ nông dân đến người tiêu dùng nội địa, đặc biệt qua phát triển du lịch nông nghiệp và thương mại điện tử, cũng được đánh giá có tiềm năng lớn để nâng cao giá trị sản phẩm.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy huyện Yên Châu có điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội thuận lợi để phát triển cây xoài theo hướng hàng hóa. Tuy nhiên, sự phân bổ lợi nhuận không đồng đều giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị phản ánh hạn chế trong liên kết và quản trị chuỗi. Lợi nhuận chủ yếu tập trung ở khâu thương lái và người bán lẻ, trong khi người sản xuất hưởng lợi thấp, tương tự với các nghiên cứu tại các địa phương khác như huyện Tịnh Biên, An Giang.

Việc kênh phân phối qua tổ hợp tác, hợp tác xã và doanh nghiệp xuất khẩu có giá trị gia tăng thuần cao nhất cho thấy vai trò quan trọng của liên kết sản xuất và tiêu thụ trong nâng cao hiệu quả kinh tế. Điều này phù hợp với lý thuyết chuỗi giá trị nhấn mạnh sự phối hợp chặt chẽ giữa các tác nhân để tối ưu hóa giá trị sản phẩm.

Ngoài ra, kênh tiêu thụ nội địa qua du lịch nông nghiệp và thương mại điện tử mở ra cơ hội đa dạng hóa thị trường, giảm phụ thuộc vào xuất khẩu và tăng cường giá trị gia tăng cho người nông dân. Các biểu đồ phân bổ lợi nhuận và giá trị gia tăng theo kênh phân phối sẽ minh họa rõ nét sự khác biệt giữa các kênh và tác nhân.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường liên kết chuỗi giá trị: Khuyến khích hộ nông dân tham gia tổ hợp tác, hợp tác xã để nâng cao khả năng thương lượng, giảm chi phí trung gian và tăng tỷ lệ giá trị gia tăng được hưởng. Thời gian thực hiện: 2022-2025. Chủ thể: UBND huyện, các tổ chức nông dân.

  2. Phát triển kênh phân phối xuất khẩu hiệu quả: Hỗ trợ doanh nghiệp xuất khẩu xây dựng thương hiệu, nâng cao chất lượng sản phẩm và mở rộng thị trường xuất khẩu, đặc biệt tại các thị trường khó tính. Thời gian: 2022-2030. Chủ thể: Sở NN&PTNT, doanh nghiệp.

  3. Đẩy mạnh tiêu thụ nội địa qua du lịch nông nghiệp và thương mại điện tử: Xây dựng mô hình du lịch trải nghiệm vườn xoài kết hợp bán hàng trực tiếp, phát triển kênh bán hàng online để tăng giá trị và mở rộng thị trường. Thời gian: 2023-2025. Chủ thể: UBND huyện, doanh nghiệp, hộ nông dân.

  4. Nâng cao năng lực kỹ thuật và quản trị chuỗi: Tổ chức tập huấn kỹ thuật canh tác, bảo quản, chế biến và quản trị chuỗi giá trị cho các tác nhân, đặc biệt là hộ nông dân và hợp tác xã. Thời gian: 2022-2025. Chủ thể: Trung tâm Khuyến nông, các tổ chức khoa học kỹ thuật.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Hộ nông dân trồng xoài: Nắm bắt thực trạng chuỗi giá trị, hiểu rõ vai trò và lợi ích khi tham gia liên kết, từ đó nâng cao thu nhập và phát triển sản xuất bền vững.

  2. Doanh nghiệp và hợp tác xã: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chiến lược liên kết, nâng cao chất lượng sản phẩm và mở rộng thị trường tiêu thụ, đặc biệt là xuất khẩu.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước: Áp dụng các đề xuất chính sách, giải pháp phát triển chuỗi giá trị xoài phù hợp với điều kiện địa phương, hỗ trợ phát triển kinh tế nông thôn.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kinh tế nông nghiệp: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả phân tích chuỗi giá trị xoài, phục vụ cho các nghiên cứu tiếp theo và học tập chuyên sâu.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chuỗi giá trị xoài là gì?
    Chuỗi giá trị xoài là tập hợp các hoạt động và tác nhân từ sản xuất, thu gom, chế biến, phân phối đến tiêu thụ sản phẩm xoài, trong đó giá trị sản phẩm được gia tăng qua từng khâu.

  2. Tại sao lợi nhuận của hộ nông dân thấp hơn thương lái?
    Do hạn chế về quy mô sản xuất, kỹ thuật, và khả năng thương lượng, hộ nông dân thường nhận được phần lợi nhuận thấp hơn so với thương lái và các khâu trung gian khác.

  3. Kênh phân phối nào hiệu quả nhất cho xoài Yên Châu?
    Kênh từ hộ nông dân → tổ hợp tác/hợp tác xã → doanh nghiệp xuất khẩu → xuất khẩu → người tiêu dùng nước ngoài được đánh giá có giá trị gia tăng thuần cao nhất và hiệu quả nhất.

  4. Làm thế nào để phát triển kênh tiêu thụ nội địa?
    Phát triển du lịch nông nghiệp kết hợp bán hàng trực tiếp tại vườn và ứng dụng thương mại điện tử giúp mở rộng thị trường nội địa và tăng giá trị sản phẩm.

  5. Vai trò của nhà nước trong phát triển chuỗi giá trị xoài?
    Nhà nước đóng vai trò tạo hành lang pháp lý, hỗ trợ kỹ thuật, vốn và chính sách để thúc đẩy liên kết giữa các tác nhân, nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững chuỗi giá trị.

Kết luận

  • Huyện Yên Châu có điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội thuận lợi để phát triển cây xoài theo hướng hàng hóa với diện tích 2.905 ha và sản lượng hơn 10.000 tấn năm 2021.
  • Chuỗi giá trị xoài gồm các tác nhân chính: hộ nông dân, tổ hợp tác/hợp tác xã, doanh nghiệp xuất khẩu, thương lái, người bán lẻ và người tiêu dùng.
  • Lợi nhuận phân bổ không đồng đều, thương lái chiếm tỷ lệ cao nhất, hộ nông dân chỉ hưởng 28,8% tổng lợi nhuận.
  • Kênh phân phối qua tổ hợp tác/hợp tác xã và doanh nghiệp xuất khẩu là kênh hiệu quả nhất với giá trị gia tăng thuần đạt 13.102 đồng/kg.
  • Đề xuất các giải pháp tăng cường liên kết chuỗi, phát triển kênh xuất khẩu và nội địa, nâng cao năng lực kỹ thuật và quản trị chuỗi.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho các nhà quản lý, doanh nghiệp và người nông dân trong phát triển chuỗi giá trị xoài bền vững tại Yên Châu.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và các tác nhân trong chuỗi cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục theo dõi, đánh giá để điều chỉnh phù hợp nhằm phát huy tối đa tiềm năng của chuỗi giá trị xoài Yên Châu.