Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ số, thanh toán không dùng tiền mặt ngày càng trở nên phổ biến và quan trọng. Tại Việt Nam, theo Quyết định số 2545/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ, mục tiêu đến năm 2020 là tỷ lệ thanh toán không dùng tiền mặt chiếm trên 30% tổng phương tiện thanh toán. Đặc biệt, đại dịch COVID-19 đã thúc đẩy nhu cầu thanh toán trực tuyến, trong đó thanh toán bằng mã QR nổi lên như một phương thức nhanh gọn, tiện lợi và an toàn. Tại TP. Hồ Chí Minh, lĩnh vực kinh doanh bán lẻ đang chứng kiến sự gia tăng mạnh mẽ trong việc áp dụng thanh toán mã QR, góp phần xây dựng hệ sinh thái thanh toán phi tiền mặt.

Nghiên cứu này nhằm khám phá các nhân tố ảnh hưởng đến ý định hành vi thanh toán bằng mã QR trong lĩnh vực kinh doanh bán lẻ tại TP. Hồ Chí Minh, với cỡ mẫu 317 người dùng trên 18 tuổi đã từng sử dụng hình thức thanh toán này. Thời gian khảo sát kéo dài trong 2 tháng (3/2021 – 4/2021). Mục tiêu cụ thể là hệ thống hóa cơ sở lý luận, xây dựng và kiểm định mô hình các nhân tố ảnh hưởng, từ đó đề xuất giải pháp thúc đẩy thanh toán mã QR. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc giúp doanh nghiệp bán lẻ, ngân hàng và cơ quan quản lý nâng cao chất lượng dịch vụ, tăng cường sự hài lòng và thúc đẩy người tiêu dùng sử dụng thanh toán mã QR, góp phần thực hiện mục tiêu phát triển thanh toán không dùng tiền mặt của Chính phủ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên mô hình lý thuyết TAM (Technology Acceptance Model) và MTAM (Mobile Technology Acceptance Model), tập trung vào 6 nhân tố chính ảnh hưởng đến ý định hành vi thanh toán mã QR:

  • Cảm nhận sự bảo mật (Perceived Security - PS): Đảm bảo an toàn thông tin cá nhân và tài chính trong giao dịch thanh toán.
  • Cảm nhận sự hữu ích (Perceived Usefulness - PU): Mức độ người dùng cảm nhận thanh toán mã QR giúp nâng cao hiệu quả và tiết kiệm thời gian.
  • Cảm nhận sự dễ sử dụng (Perceived Easy to Use - PEU): Mức độ dễ dàng trong việc học và sử dụng hệ thống thanh toán mã QR.
  • Cảm nhận sự thích thú (Perceived Enjoy - PE): Trải nghiệm tích cực, thú vị khi sử dụng phương thức thanh toán.
  • Ảnh hưởng xã hội (Social Influence - SI): Tác động từ người thân, bạn bè và xã hội đến quyết định sử dụng thanh toán mã QR.
  • Ý định hành vi (Behavioral Intentions - BI): Dự đoán hành vi sử dụng thanh toán mã QR trong tương lai.

Ngoài ra, giới tính được xem là biến điều tiết ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa các nhân tố PS, SI, PE với ý định hành vi.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với cỡ mẫu 317 người dùng thanh toán mã QR tại TP. Hồ Chí Minh, thu thập dữ liệu qua bảng hỏi khảo sát trực tiếp và online. Phương pháp lấy mẫu thuận tiện được áp dụng nhằm đảm bảo tính khả thi và đại diện trong phạm vi nghiên cứu.

Phân tích dữ liệu được thực hiện qua các bước:

  • Đánh giá độ tin cậy thang đo bằng hệ số Cronbach’s Alpha (tối thiểu 0,6).
  • Phân tích nhân tố khám phá (EFA) để xác định cấu trúc nhân tố, với tiêu chí hệ số tải nhân tố > 0,5, tổng phương sai trích > 50%.
  • Phân tích nhân tố khẳng định (CFA) kiểm định tính hội tụ và phân biệt của các thang đo.
  • Mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM) để kiểm định mô hình lý thuyết và các giả thuyết nghiên cứu.
  • Phân tích cấu trúc đa nhóm theo giới tính nhằm đánh giá sự khác biệt tác động giữa nhóm nam và nữ.

Phần mềm SPSS 20.0 và AMOS 20.0 được sử dụng để xử lý và phân tích dữ liệu, đảm bảo độ tin cậy và chính xác của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ý định hành vi thanh toán mã QR có mối quan hệ tích cực với cảm nhận sự bảo mật (PS): Người dùng đánh giá cao tính an toàn của phương thức thanh toán, với điểm trung bình PS khoảng 3,8-3,9 trên thang 5 điểm, cho thấy bảo mật là yếu tố quan trọng thúc đẩy ý định sử dụng.

  2. Cảm nhận sự hữu ích (PU) ảnh hưởng mạnh mẽ đến ý định hành vi (BI): Điểm trung bình PU đạt trên 4,2, phản ánh người dùng nhận thấy thanh toán mã QR giúp tiết kiệm thời gian và nâng cao hiệu quả giao dịch. Mối quan hệ này được kiểm định với hệ số tương quan cao trong mô hình SEM.

  3. Cảm nhận sự dễ sử dụng (PEU) và sự thích thú (PE) đều có tác động tích cực đến ý định hành vi: Người dùng cảm thấy việc sử dụng mã QR đơn giản, thuận tiện (điểm trung bình PEU trên 4,1) và mang lại trải nghiệm tích cực (PE khoảng 3,7-4,0), góp phần tăng cường ý định sử dụng.

  4. Ảnh hưởng xã hội (SI) cũng đóng vai trò quan trọng: Mặc dù điểm trung bình SI thấp hơn các nhân tố khác (khoảng 3,2-3,3), nhưng tác động của người thân, bạn bè vẫn có ảnh hưởng đáng kể đến quyết định sử dụng thanh toán mã QR.

  5. Phân tích đa nhóm theo giới tính cho thấy sự khác biệt: Giới tính nữ có ảnh hưởng tích cực hơn trong mối quan hệ giữa cảm nhận sự bảo mật và ảnh hưởng xã hội với ý định hành vi, trong khi giới tính nam có tác động mạnh hơn từ cảm nhận sự thích thú.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây trong khu vực Đông Nam Á và quốc tế, khẳng định vai trò then chốt của bảo mật và tính hữu ích trong việc chấp nhận công nghệ thanh toán mới. Sự dễ sử dụng và trải nghiệm tích cực cũng là yếu tố không thể thiếu để thu hút người dùng, đặc biệt là nhóm khách hàng trẻ tuổi chiếm đa số trong mẫu khảo sát (78,9% từ 18-25 tuổi).

Ảnh hưởng xã hội tuy có điểm trung bình thấp hơn nhưng vẫn là yếu tố quan trọng, nhất là trong văn hóa Việt Nam nơi các mối quan hệ xã hội ảnh hưởng lớn đến hành vi tiêu dùng. Sự khác biệt theo giới tính cũng phản ánh đặc điểm tâm lý và hành vi khác nhau giữa nam và nữ trong việc tiếp nhận công nghệ mới, từ đó giúp doanh nghiệp có thể thiết kế chiến lược tiếp thị phù hợp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện điểm trung bình các nhân tố, bảng hệ số tương quan và mô hình SEM minh họa các mối quan hệ nhân quả, giúp trực quan hóa kết quả nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bảo mật và truyền thông về an toàn thanh toán: Do bảo mật là yếu tố hàng đầu ảnh hưởng đến ý định sử dụng, các doanh nghiệp và ngân hàng cần đầu tư nâng cao hệ thống bảo mật, đồng thời truyền thông rõ ràng, minh bạch về các biện pháp bảo vệ thông tin khách hàng trong thanh toán mã QR. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; Chủ thể: Ngân hàng, nhà cung cấp dịch vụ thanh toán.

  2. Nâng cao trải nghiệm người dùng và đơn giản hóa quy trình thanh toán: Tối ưu giao diện, giảm thiểu các bước phức tạp, đảm bảo tính dễ sử dụng để thu hút nhóm khách hàng trẻ và người không thành thạo công nghệ. Thời gian: 3-6 tháng; Chủ thể: Doanh nghiệp bán lẻ, nhà phát triển ứng dụng.

  3. Tăng cường các chương trình khuyến mãi và tạo sự thích thú khi sử dụng: Áp dụng các chương trình ưu đãi, tích điểm, trò chơi tương tác để tạo cảm giác thú vị, khuyến khích khách hàng sử dụng thường xuyên. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Doanh nghiệp bán lẻ, ngân hàng.

  4. Phát huy vai trò của ảnh hưởng xã hội qua marketing truyền miệng và mạng xã hội: Khai thác sức mạnh của cộng đồng, người có ảnh hưởng để lan tỏa thông tin tích cực về thanh toán mã QR, đặc biệt tập trung vào nhóm nữ giới có ảnh hưởng xã hội cao. Thời gian: 6 tháng trở lên; Chủ thể: Doanh nghiệp, cơ quan quản lý, tổ chức truyền thông.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Doanh nghiệp kinh doanh bán lẻ: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu thực tiễn và giải pháp giúp doanh nghiệp hiểu rõ hành vi khách hàng, từ đó tối ưu hóa phương thức thanh toán, nâng cao trải nghiệm và tăng doanh thu.

  2. Ngân hàng và nhà cung cấp dịch vụ thanh toán: Thông tin về các nhân tố ảnh hưởng giúp các tổ chức này phát triển sản phẩm, cải tiến hệ thống bảo mật và thiết kế chiến lược tiếp thị phù hợp với từng nhóm khách hàng.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước: Kết quả nghiên cứu hỗ trợ hoạch định chính sách thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt, góp phần thực hiện mục tiêu phát triển kinh tế số và xã hội số.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản trị kinh doanh, công nghệ thông tin: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết, mô hình nghiên cứu và phương pháp phân tích dữ liệu mẫu, là tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo về hành vi người tiêu dùng và công nghệ thanh toán.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thanh toán bằng mã QR có an toàn không?
    Nghiên cứu cho thấy cảm nhận về bảo mật là yếu tố quan trọng nhất ảnh hưởng đến ý định sử dụng. Các hệ thống thanh toán mã QR hiện đại đều áp dụng các biện pháp mã hóa và xác thực nghiêm ngặt để bảo vệ thông tin khách hàng.

  2. Những ai thường sử dụng thanh toán mã QR tại TP. Hồ Chí Minh?
    Phần lớn người dùng là nhóm tuổi trẻ từ 18-25, có thu nhập dưới 6 triệu đồng, có xu hướng chấp nhận công nghệ mới và ưu tiên sự tiện lợi trong thanh toán.

  3. Ảnh hưởng xã hội tác động thế nào đến việc sử dụng mã QR?
    Người dùng chịu ảnh hưởng từ gia đình, bạn bè và cộng đồng, đặc biệt là nhóm nữ giới, những người có xu hướng tham khảo ý kiến xã hội trước khi áp dụng công nghệ mới.

  4. Làm sao để doanh nghiệp tăng cường sử dụng thanh toán mã QR?
    Doanh nghiệp cần tập trung nâng cao trải nghiệm người dùng, đảm bảo bảo mật, đồng thời triển khai các chương trình khuyến mãi và truyền thông hiệu quả để thu hút khách hàng.

  5. Giới tính ảnh hưởng thế nào đến hành vi thanh toán mã QR?
    Nghiên cứu chỉ ra rằng nữ giới bị ảnh hưởng nhiều hơn bởi yếu tố bảo mật và xã hội, trong khi nam giới có xu hướng bị ảnh hưởng bởi cảm nhận sự thích thú và tính dễ sử dụng.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã xác định 6 nhân tố chính ảnh hưởng tích cực đến ý định hành vi thanh toán bằng mã QR trong lĩnh vực kinh doanh bán lẻ tại TP. Hồ Chí Minh: cảm nhận sự bảo mật, sự hữu ích, sự dễ sử dụng, sự thích thú, ảnh hưởng xã hội và giới tính là biến điều tiết quan trọng.
  • Cỡ mẫu 317 người dùng đã được khảo sát, với đa số là nhóm tuổi trẻ và thu nhập dưới 6 triệu đồng, phản ánh đặc điểm người dùng thực tế tại TP. Hồ Chí Minh.
  • Mô hình cấu trúc tuyến tính SEM và phân tích đa nhóm cho thấy mô hình phù hợp và các giả thuyết được kiểm định có ý nghĩa thống kê.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để các doanh nghiệp, ngân hàng và cơ quan quản lý xây dựng chiến lược thúc đẩy thanh toán mã QR hiệu quả.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, mở rộng nghiên cứu sang các khu vực khác và theo dõi sự thay đổi hành vi người dùng theo thời gian.

Hành động ngay: Các doanh nghiệp và tổ chức liên quan nên áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao chất lượng dịch vụ thanh toán mã QR, đồng thời phối hợp truyền thông nhằm tăng cường nhận thức và sự tin tưởng của khách hàng.