Tổng quan nghiên cứu

Hệ thống kiểm soát nội bộ (HTKSNB) đóng vai trò then chốt trong việc quản lý hiệu quả các nguồn lực kinh tế của doanh nghiệp, góp phần hạn chế rủi ro và nâng cao hiệu quả hoạt động. Tại TP. Hồ Chí Minh, các doanh nghiệp thương mại (DNTM) chiếm tỷ trọng lớn trong nền kinh tế, tuy nhiên nhiều đơn vị vẫn chưa đầu tư đúng mức vào việc xây dựng HTKSNB hữu hiệu, dẫn đến hiệu quả kinh doanh thấp và rủi ro cao. Theo báo cáo kinh tế năm 2017, khu vực dịch vụ - thương mại của TP. Hồ Chí Minh tăng trưởng 8,23%, đóng góp 53,84% vào cơ cấu kinh tế thành phố, cho thấy vai trò quan trọng của DNTM trong phát triển kinh tế địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến tính hữu hiệu của HTKSNB tại các DNTM trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh, xác định mức độ tác động của từng nhân tố nhằm đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả hệ thống này. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 3 đến tháng 9 năm 2018, tập trung khảo sát 185 doanh nghiệp thương mại với quy mô đa dạng. Kết quả nghiên cứu không chỉ góp phần làm rõ các yếu tố ảnh hưởng đến HTKSNB mà còn hỗ trợ nâng cao hiệu quả quản trị và hoạt động kinh doanh của các DNTM, từ đó thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành thương mại tại TP. Hồ Chí Minh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên khuôn mẫu COSO 2013 về kiểm soát nội bộ, trong đó HTKSNB được cấu thành bởi năm yếu tố chính: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, hoạt động giám sát. Môi trường kiểm soát là nền tảng, ảnh hưởng đến nhận thức rủi ro và văn hóa tổ chức. Đánh giá rủi ro giúp nhận diện và xử lý các nguy cơ tiềm ẩn. Hoạt động kiểm soát bao gồm các chính sách và thủ tục nhằm đảm bảo thực hiện các mục tiêu. Thông tin và truyền thông đảm bảo dữ liệu chính xác, kịp thời và minh bạch. Hoạt động giám sát giúp rà soát và điều chỉnh hệ thống kiểm soát nội bộ liên tục.

Ngoài ra, luận văn còn xem xét đặc điểm riêng của doanh nghiệp thương mại như quy mô nhỏ và vừa, mạng lưới phân phối rộng, chi phí kinh doanh lớn và phương thức bán hàng đa dạng, từ đó ảnh hưởng đến thiết kế và vận hành HTKSNB. Các khái niệm chính bao gồm tính hữu hiệu của HTKSNB, rủi ro tiềm tàng và rủi ro kiểm soát, cũng như các yếu tố đặc thù của DNTM trong bối cảnh kinh tế thị trường.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu kết hợp phương pháp định tính và định lượng. Giai đoạn định tính thực hiện thảo luận nhóm với 7 chuyên gia gồm giám đốc, kế toán trưởng và giảng viên đại học nhằm xác định và hiệu chỉnh các thang đo, xây dựng mô hình nghiên cứu chính thức. Giai đoạn định lượng khảo sát 185 DNTM trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh bằng bảng câu hỏi Likert 5 mức độ, thu thập dữ liệu qua hình thức trực tiếp và trực tuyến.

Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS 22 với các bước: kiểm định độ tin cậy Cronbach’s Alpha, phân tích nhân tố khám phá (EFA) để xác định cấu trúc thang đo, và hồi quy đa biến để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến tính hữu hiệu của HTKSNB. Cỡ mẫu 185 đáp ứng yêu cầu tối thiểu theo lý thuyết phân tích nhân tố và hồi quy đa biến, đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy của kết quả nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Môi trường kiểm soát có ảnh hưởng tích cực và mạnh mẽ nhất đến tính hữu hiệu của HTKSNB với hệ số hồi quy Beta cao nhất trong mô hình. Khoảng 85% doanh nghiệp đánh giá cao vai trò của lãnh đạo trong việc cam kết về tính chính trực và xây dựng văn hóa kiểm soát nội bộ.

  2. Hoạt động kiểm soát cũng đóng vai trò quan trọng, với 78% doanh nghiệp áp dụng các biện pháp kiểm soát đa dạng, bao gồm kiểm soát thủ công và tự động, nhằm giảm thiểu rủi ro trong quy trình kinh doanh.

  3. Đánh giá rủi ro được thực hiện ở mức độ trung bình khá, với 70% doanh nghiệp xác định và đánh giá các rủi ro tiềm ẩn trong hoạt động mua bán và phân phối hàng hóa.

  4. Hoạt động giám sát và thông tin truyền thông có tác động tích cực nhưng mức độ ảnh hưởng thấp hơn, lần lượt chiếm khoảng 65% và 60% trong việc đảm bảo tính hữu hiệu của HTKSNB.

  5. Đặc điểm doanh nghiệp thương mại như quy mô nhỏ, mạng lưới phân phối rộng và phương thức bán hàng đa dạng tạo ra nhiều thách thức trong kiểm soát chi phí và công nợ, ảnh hưởng đến hiệu quả hệ thống kiểm soát nội bộ.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy môi trường kiểm soát là nhân tố quyết định hàng đầu, phù hợp với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, nhấn mạnh vai trò của lãnh đạo trong việc xây dựng văn hóa kiểm soát và đạo đức nghề nghiệp. Hoạt động kiểm soát đa dạng giúp doanh nghiệp thích ứng với đặc thù kinh doanh thương mại phức tạp, giảm thiểu rủi ro tài chính và vận hành.

Mức độ đánh giá rủi ro chưa cao cho thấy nhiều doanh nghiệp còn hạn chế trong việc nhận diện và xử lý rủi ro, cần tăng cường năng lực và quy trình đánh giá. Hoạt động giám sát và truyền thông nội bộ chưa phát huy tối đa hiệu quả, có thể do thiếu kênh thông tin chính thức hoặc chưa thường xuyên rà soát hệ thống kiểm soát.

Đặc điểm riêng của DNTM như quy mô nhỏ và phương thức bán hàng đa dạng làm tăng rủi ro về chi phí và công nợ, đòi hỏi hệ thống kiểm soát nội bộ phải linh hoạt và phù hợp với từng loại hình kinh doanh. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố và bảng phân tích hồi quy đa biến minh họa hệ số Beta và mức ý nghĩa thống kê.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường vai trò lãnh đạo trong môi trường kiểm soát: Ban giám đốc cần cam kết rõ ràng về tính chính trực và xây dựng văn hóa kiểm soát nội bộ, tổ chức các chương trình đào tạo định kỳ về đạo đức và kiểm soát cho nhân viên. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; Chủ thể: Ban lãnh đạo doanh nghiệp.

  2. Hoàn thiện hoạt động kiểm soát đa dạng và hiệu quả: Áp dụng kết hợp kiểm soát thủ công và tự động, thiết lập quy trình kiểm soát phù hợp với đặc điểm kinh doanh, đặc biệt chú trọng kiểm soát chi phí và công nợ. Thời gian: 12 tháng; Chủ thể: Phòng kiểm soát nội bộ và kế toán.

  3. Nâng cao năng lực đánh giá rủi ro: Xây dựng hệ thống đánh giá rủi ro toàn diện, đào tạo nhân viên về nhận diện và xử lý rủi ro, áp dụng công cụ quản trị rủi ro hiện đại. Thời gian: 9 tháng; Chủ thể: Ban quản lý rủi ro và phòng kiểm soát nội bộ.

  4. Cải thiện hệ thống thông tin và truyền thông nội bộ: Thiết lập kênh thông tin chính thức, đảm bảo thông tin minh bạch, kịp thời giữa các cấp quản lý và nhân viên, đồng thời mở rộng truyền thông với đối tác bên ngoài. Thời gian: 6 tháng; Chủ thể: Phòng truyền thông và quản lý doanh nghiệp.

  5. Tăng cường hoạt động giám sát thường xuyên: Thiết lập quy trình giám sát liên tục và đánh giá định kỳ, báo cáo kịp thời các khiếm khuyết và đề xuất giải pháp khắc phục. Thời gian: 12 tháng; Chủ thể: Ban kiểm soát nội bộ và hội đồng quản trị.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ban lãnh đạo doanh nghiệp thương mại: Nắm bắt các nhân tố ảnh hưởng đến HTKSNB để xây dựng chiến lược quản trị rủi ro và nâng cao hiệu quả hoạt động.

  2. Phòng kiểm soát nội bộ và kế toán: Áp dụng các phương pháp đánh giá và kiểm soát rủi ro phù hợp với đặc điểm doanh nghiệp, cải tiến quy trình kiểm soát.

  3. Chuyên gia tư vấn quản trị và kiểm toán nội bộ: Sử dụng kết quả nghiên cứu để tư vấn, thiết kế hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả cho các doanh nghiệp thương mại.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Kế toán, Quản trị kinh doanh: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp phân tích và kết quả để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến kiểm soát nội bộ và quản trị rủi ro.

Câu hỏi thường gặp

  1. HTKSNB là gì và tại sao quan trọng với doanh nghiệp thương mại?
    HTKSNB là hệ thống các chính sách, thủ tục và hoạt động nhằm đảm bảo doanh nghiệp đạt được mục tiêu hoạt động, báo cáo và tuân thủ pháp luật. Với doanh nghiệp thương mại, HTKSNB giúp kiểm soát rủi ro trong mua bán, quản lý chi phí và công nợ, nâng cao hiệu quả kinh doanh.

  2. Những nhân tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến tính hữu hiệu của HTKSNB?
    Môi trường kiểm soát và hoạt động kiểm soát được xác định là hai nhân tố có ảnh hưởng mạnh nhất, chiếm tỷ lệ tác động trên 75% trong nghiên cứu, nhấn mạnh vai trò của lãnh đạo và quy trình kiểm soát đa dạng.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá HTKSNB?
    Nghiên cứu kết hợp định tính (thảo luận nhóm chuyên gia) và định lượng (khảo sát 185 doanh nghiệp, phân tích nhân tố khám phá và hồi quy đa biến bằng SPSS) để xây dựng và kiểm định mô hình nghiên cứu.

  4. Làm thế nào để doanh nghiệp thương mại nâng cao tính hữu hiệu của HTKSNB?
    Doanh nghiệp cần tăng cường cam kết của lãnh đạo, hoàn thiện quy trình kiểm soát, nâng cao năng lực đánh giá rủi ro, cải thiện hệ thống thông tin truyền thông và giám sát thường xuyên.

  5. Đặc điểm nào của doanh nghiệp thương mại ảnh hưởng đến HTKSNB?
    Quy mô nhỏ và vừa, mạng lưới phân phối rộng, chi phí kinh doanh lớn và phương thức bán hàng đa dạng làm tăng rủi ro và yêu cầu hệ thống kiểm soát nội bộ phải linh hoạt, phù hợp với đặc thù ngành.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng và kiểm định thành công mô hình các nhân tố ảnh hưởng đến tính hữu hiệu của HTKSNB tại các doanh nghiệp thương mại trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh.
  • Môi trường kiểm soát và hoạt động kiểm soát là hai nhân tố có tác động mạnh nhất đến hiệu quả hệ thống kiểm soát nội bộ.
  • Đánh giá rủi ro, thông tin truyền thông và hoạt động giám sát cũng góp phần quan trọng nhưng mức độ ảnh hưởng thấp hơn.
  • Đặc điểm riêng của doanh nghiệp thương mại tạo ra nhiều thách thức trong kiểm soát chi phí và công nợ, đòi hỏi hệ thống kiểm soát nội bộ phải được thiết kế phù hợp.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào nâng cao vai trò lãnh đạo, hoàn thiện quy trình kiểm soát, tăng cường đánh giá rủi ro, cải thiện truyền thông và giám sát nhằm nâng cao tính hữu hiệu của HTKSNB trong các DNTM.

Next steps: Các doanh nghiệp thương mại nên triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 6-12 tháng, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và áp dụng công nghệ thông tin trong kiểm soát nội bộ. Độc giả và các nhà quản lý được khuyến khích áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả quản trị và phát triển bền vững doanh nghiệp.