Tổng quan nghiên cứu

Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một trong những trụ cột quan trọng của chính sách an sinh xã hội tại Việt Nam, nhằm bảo đảm thu nhập và chăm sóc sức khỏe cho người lao động khi gặp rủi ro như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp hoặc hết tuổi lao động. Theo số liệu thống kê, tại huyện Nhà Bè, TP. Hồ Chí Minh, tổng số thu BHXH năm 2018 đạt 256 tỷ đồng với tỷ lệ nợ BHXH là 3,64%, năm 2019 tổng thu tăng lên 295 tỷ đồng nhưng tỷ lệ nợ cũng tăng lên 3,94%, và năm 2020 tổng thu giảm còn 226 tỷ đồng trong khi tỷ lệ nợ tăng lên 4,96%. Mặc dù tỷ lệ nợ BHXH tại Nhà Bè thấp hơn mặt bằng chung của ngành, nhưng xu hướng tăng nợ đọng là vấn đề đáng lo ngại, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của người lao động và sự ổn định xã hội.

Luận văn tập trung nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi tham gia đóng BHXH của doanh nghiệp tại BHXH huyện Nhà Bè trong giai đoạn 2018-2020, nhằm xây dựng mô hình đo lường các yếu tố tác động và đề xuất giải pháp nâng cao tính tuân thủ của doanh nghiệp. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các doanh nghiệp có hành vi đóng BHXH đúng quy định và các doanh nghiệp có hành vi chậm đóng, trốn đóng hoặc nợ đọng BHXH trên địa bàn huyện Nhà Bè. Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học trong việc bổ sung bằng chứng thực nghiệm về hành vi đóng BHXH của doanh nghiệp trong bối cảnh kinh tế chịu ảnh hưởng bởi đại dịch Covid-19, đồng thời có ý nghĩa thực tiễn giúp cơ quan BHXH huyện Nhà Bè hoàn thiện công tác thu, giảm thiểu nợ đọng và bảo vệ quyền lợi người lao động.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết hành vi nổi bật trong nghiên cứu tâm lý xã hội để giải thích hành vi đóng BHXH của doanh nghiệp:

  • Thuyết hành động hợp lý (TRA): Đề xuất rằng ý định thực hiện hành vi là yếu tố quyết định hành vi, chịu ảnh hưởng bởi thái độ cá nhân và chuẩn mực xã hội. Ý định càng mạnh thì khả năng thực hiện hành vi càng cao.

  • Thuyết hành vi dự định (TPB): Mở rộng TRA bằng cách bổ sung yếu tố nhận thức kiểm soát hành vi, tức là niềm tin về khả năng và điều kiện thực hiện hành vi. Yếu tố này giúp giải thích các hành vi ngoài tầm kiểm soát ý chí.

Các khái niệm chính trong mô hình nghiên cứu gồm: nhận thức của doanh nghiệp và người lao động về BHXH, kỳ vọng của doanh nghiệp và người lao động, ảnh hưởng của cơ chế chính sách, quy trình thủ tục hành chính, tình hình kinh doanh của doanh nghiệp, nhận thức kiểm soát hành vi và hành vi đóng BHXH của doanh nghiệp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với kích thước mẫu 250 doanh nghiệp tại BHXH huyện Nhà Bè, được chọn theo phương pháp thuận tiện. Dữ liệu sơ cấp được thu thập từ tháng 09/2021 đến 12/2021 thông qua bảng câu hỏi khảo sát với thang đo Likert 5 mức độ.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm SPSS 20, bao gồm các bước: thống kê mô tả, kiểm định độ tin cậy thang đo bằng hệ số Cronbach’s Alpha, phân tích nhân tố khám phá (EFA) để đánh giá giá trị hội tụ và phân biệt của các biến, phân tích tương quan Pearson, phân tích hồi quy đa biến để xác định mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến hành vi đóng BHXH, kiểm định ANOVA để đánh giá sự khác biệt hành vi theo loại hình và quy mô doanh nghiệp.

Quy trình nghiên cứu gồm hai giai đoạn: nghiên cứu sơ bộ để xây dựng và hoàn thiện bảng câu hỏi, và nghiên cứu chính thức để thu thập và phân tích dữ liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của doanh nghiệp và người lao động có ảnh hưởng tích cực đến hành vi đóng BHXH: Kết quả phân tích hồi quy cho thấy nhận thức về lợi ích của BHXH đối với doanh nghiệp và người lao động có hệ số hồi quy chuẩn beta dương, mức ý nghĩa thống kê dưới 0,05, cho thấy nhận thức càng cao thì hành vi đóng BHXH càng tích cực.

  2. Kỳ vọng của doanh nghiệp và người lao động thúc đẩy hành vi đóng BHXH: Các kỳ vọng về bảo đảm thu nhập khi ốm đau, thai sản, và nâng cao uy tín doanh nghiệp có tác động tích cực và đáng kể đến hành vi đóng BHXH, với hệ số hồi quy chuẩn beta dương và mức ý nghĩa dưới 0,05.

  3. Ảnh hưởng của cơ chế chính sách có tác động ngược chiều: Mức đóng BHXH cao, mức phạt chậm đóng thấp và các biện pháp chế tài chưa đủ sức răn đe làm giảm ý định đóng BHXH của doanh nghiệp, thể hiện qua hệ số hồi quy âm và ý nghĩa thống kê dưới 0,05.

  4. Quy trình thủ tục hành chính phức tạp làm giảm hành vi đóng BHXH: Thủ tục rườm rà, công tác kiểm tra chưa thường xuyên và quy trình thụ hưởng chế độ phức tạp có tác động tiêu cực đến hành vi đóng BHXH, với hệ số hồi quy âm và ý nghĩa thống kê dưới 0,05.

  5. Tình hình kinh doanh của doanh nghiệp ảnh hưởng tích cực đến hành vi đóng BHXH: Doanh nghiệp có tình hình tài chính thuận lợi và kết quả kinh doanh tốt có xu hướng đóng BHXH đầy đủ và đúng hạn hơn, với hệ số hồi quy chuẩn beta dương và ý nghĩa thống kê dưới 0,05.

  6. Nhận thức kiểm soát hành vi tác động ngược chiều đến hành vi đóng BHXH: Doanh nghiệp có xu hướng trì hoãn hoặc lựa chọn phương thức đóng BHXH nhằm giảm chi phí kinh doanh hoặc chấp nhận bị phạt chậm đóng có ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi đóng BHXH, thể hiện qua hệ số hồi quy âm và ý nghĩa thống kê dưới 0,05.

Ngoài ra, phân tích ANOVA cho thấy có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê về hành vi đóng BHXH giữa các nhóm doanh nghiệp theo quy mô và loại hình doanh nghiệp, trong đó doanh nghiệp vừa và lớn, doanh nghiệp có vốn nhà nước có mức độ tuân thủ cao hơn doanh nghiệp nhỏ và doanh nghiệp tư nhân.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trong và ngoài nước, khẳng định vai trò quan trọng của nhận thức và kỳ vọng trong việc thúc đẩy hành vi đóng BHXH của doanh nghiệp. Mức đóng cao và thủ tục hành chính phức tạp là những rào cản lớn, tương tự như các phát hiện tại Zimbabwe và Yên Bái. Tình hình kinh doanh thuận lợi tạo điều kiện tài chính để doanh nghiệp thực hiện nghĩa vụ BHXH đầy đủ, đồng thời nhận thức kiểm soát hành vi phản ánh thực trạng doanh nghiệp có thể trì hoãn hoặc trốn đóng BHXH để giảm chi phí, gây ra nợ đọng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ đóng BHXH theo quy mô doanh nghiệp, biểu đồ đường thể hiện xu hướng nợ đọng BHXH qua các năm, và bảng hồi quy đa biến minh họa mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố. Những phát hiện này góp phần làm rõ các yếu tố tác động đa chiều đến hành vi đóng BHXH, từ đó giúp cơ quan BHXH huyện Nhà Bè xây dựng chính sách phù hợp hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức: Cơ quan BHXH phối hợp với các tổ chức doanh nghiệp tổ chức các chương trình đào tạo, hội thảo nhằm nâng cao nhận thức của doanh nghiệp và người lao động về lợi ích và nghĩa vụ tham gia BHXH. Mục tiêu tăng tỷ lệ nhận thức tích cực lên ít nhất 80% trong vòng 12 tháng.

  2. Điều chỉnh chính sách mức đóng và chế tài xử phạt: Đề xuất cơ quan quản lý xem xét điều chỉnh mức đóng BHXH phù hợp với khả năng tài chính doanh nghiệp, đồng thời tăng mức phạt chậm đóng để nâng cao tính răn đe. Thời gian thực hiện trong 18 tháng, chủ thể là Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp với BHXH Việt Nam.

  3. Đơn giản hóa quy trình thủ tục hành chính: Rút ngắn thời gian xử lý hồ sơ, áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý và thu BHXH, giảm thiểu giấy tờ và thủ tục không cần thiết. Mục tiêu giảm 30% thời gian xử lý thủ tục trong 12 tháng, do BHXH huyện Nhà Bè chủ trì thực hiện.

  4. Hỗ trợ doanh nghiệp trong giai đoạn khó khăn kinh tế: Xây dựng các chính sách hỗ trợ tài chính, giãn nợ BHXH cho doanh nghiệp gặp khó khăn do đại dịch Covid-19 hoặc các nguyên nhân khách quan khác, nhằm duy trì khả năng đóng BHXH. Thời gian triển khai trong 24 tháng, phối hợp giữa BHXH và các cơ quan tài chính địa phương.

  5. Tăng cường kiểm tra, giám sát và xử lý vi phạm: Tăng cường thanh tra, kiểm tra định kỳ và đột xuất các doanh nghiệp, xử lý nghiêm các hành vi trốn đóng, chậm đóng BHXH để bảo vệ quyền lợi người lao động. Mục tiêu giảm tỷ lệ nợ đọng BHXH xuống dưới 3% trong 2 năm tới, do BHXH huyện Nhà Bè phối hợp với các cơ quan chức năng thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý BHXH và các đơn vị liên quan: Giúp hiểu rõ các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi đóng BHXH của doanh nghiệp, từ đó xây dựng chính sách, quy trình và biện pháp quản lý hiệu quả hơn.

  2. Doanh nghiệp và hiệp hội doanh nghiệp: Nắm bắt được các yếu tố tác động đến nghĩa vụ đóng BHXH, nâng cao nhận thức và tuân thủ pháp luật, đồng thời có thể đề xuất các giải pháp nội bộ phù hợp.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành Tài chính - Ngân hàng, Quản trị kinh doanh, Luật lao động: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về hành vi đóng BHXH, phương pháp nghiên cứu định lượng và mô hình phân tích nhân tố.

  4. Các tổ chức xã hội và người lao động: Hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ trong hệ thống BHXH, từ đó nâng cao ý thức tham gia và giám sát việc thực hiện của doanh nghiệp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao doanh nghiệp lại có xu hướng trốn đóng hoặc chậm đóng BHXH?
    Doanh nghiệp thường gặp khó khăn về tài chính, nhận thức chưa đầy đủ về lợi ích BHXH, mức đóng cao và thủ tục hành chính phức tạp. Ngoài ra, mức phạt thấp và khả năng bị phát hiện thấp cũng tạo điều kiện cho hành vi này.

  2. Những nhân tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến hành vi đóng BHXH của doanh nghiệp?
    Nhận thức của doanh nghiệp và người lao động, kỳ vọng về quyền lợi BHXH, tình hình kinh doanh của doanh nghiệp có ảnh hưởng tích cực, trong khi cơ chế chính sách và thủ tục hành chính phức tạp có tác động tiêu cực.

  3. Làm thế nào để cải thiện tỷ lệ đóng BHXH đúng hạn của doanh nghiệp?
    Cần tăng cường tuyên truyền nâng cao nhận thức, đơn giản hóa thủ tục hành chính, điều chỉnh chính sách mức đóng và chế tài xử phạt, hỗ trợ doanh nghiệp khó khăn và tăng cường kiểm tra, giám sát.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng với mẫu khảo sát 250 doanh nghiệp, phân tích dữ liệu bằng SPSS qua các bước kiểm định độ tin cậy, phân tích nhân tố khám phá, hồi quy đa biến và kiểm định ANOVA.

  5. Ý nghĩa thực tiễn của nghiên cứu này là gì?
    Nghiên cứu cung cấp bằng chứng thực nghiệm về các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi đóng BHXH của doanh nghiệp tại huyện Nhà Bè, giúp cơ quan BHXH và các bên liên quan xây dựng chính sách và giải pháp nâng cao hiệu quả thu BHXH, bảo vệ quyền lợi người lao động.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng và kiểm định thành công mô hình gồm 6 nhân tố ảnh hưởng đến hành vi đóng BHXH của doanh nghiệp tại BHXH huyện Nhà Bè, TP. Hồ Chí Minh.
  • Nhận thức và kỳ vọng của doanh nghiệp cùng người lao động có tác động tích cực, trong khi cơ chế chính sách, thủ tục hành chính và nhận thức kiểm soát hành vi có tác động tiêu cực đến hành vi đóng BHXH.
  • Tình hình kinh doanh thuận lợi thúc đẩy doanh nghiệp thực hiện nghĩa vụ BHXH đầy đủ và đúng hạn.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ các yếu tố đa chiều ảnh hưởng đến hành vi đóng BHXH, đặc biệt trong bối cảnh kinh tế chịu ảnh hưởng của đại dịch Covid-19.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao tính tuân thủ của doanh nghiệp, giảm thiểu nợ đọng BHXH và bảo vệ quyền lợi người lao động trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Cơ quan BHXH huyện Nhà Bè và các cơ quan liên quan cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để nâng cao hiệu quả quản lý BHXH. Các doanh nghiệp cần chủ động nâng cao nhận thức và tuân thủ pháp luật về BHXH để góp phần xây dựng môi trường kinh doanh lành mạnh.

Kêu gọi hành động: Các bên liên quan hãy phối hợp chặt chẽ để thực hiện các chính sách và giải pháp nhằm đảm bảo quyền lợi của người lao động và sự phát triển bền vững của hệ thống BHXH tại địa phương.