Tổng quan nghiên cứu

Tính đến tháng 8 năm 2017, theo báo cáo của Hiệp hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam (VACPA), trên địa bàn Việt Nam có khoảng 162 công ty đủ điều kiện cung cấp dịch vụ kiểm toán độc lập (KTĐL). Trong đó, Thành phố Hồ Chí Minh là trung tâm kinh tế lớn nhất cả nước với số lượng công ty kiểm toán độc lập đông đảo và hoạt động sôi nổi. Dịch vụ kiểm toán báo cáo tài chính (BCTC) là dịch vụ chủ lực, mang lại doanh thu cao nhất cho các công ty kiểm toán độc lập tại đây. Tuy nhiên, chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC đang chịu ảnh hưởng bởi nhiều nhân tố khác nhau trong bối cảnh cạnh tranh ngày càng gay gắt và yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xác định các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC của các công ty kiểm toán độc lập tại Thành phố Hồ Chí Minh, đánh giá mức độ tác động của từng nhân tố và đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng dịch vụ. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 7 đến tháng 9 năm 2017, tập trung khảo sát các công ty kiểm toán độc lập trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp bằng chứng thực nghiệm giúp các công ty kiểm toán độc lập nhận diện các yếu tố quan trọng để cải thiện chất lượng dịch vụ, từ đó nâng cao uy tín và năng lực cạnh tranh trong ngành.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên ba lý thuyết nền tảng chính để phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC:

  • Lý thuyết đại diện (Agency theory): Giải thích mối quan hệ giữa bên ủy quyền (chủ sở hữu) và bên được ủy quyền (người quản lý), trong đó kiểm toán viên đóng vai trò trung gian độc lập nhằm giảm thiểu xung đột lợi ích và thông tin bất cân xứng. Lý thuyết này nhấn mạnh vai trò của danh tiếng công ty kiểm toán, năng lực kiểm toán viên và tính độc lập trong việc đảm bảo chất lượng kiểm toán.

  • Lý thuyết tính hợp pháp (Legitimacy theory): Nhấn mạnh rằng các công ty kiểm toán cần duy trì tính hợp pháp và uy tín trong mắt các bên liên quan bằng cách tuân thủ các chuẩn mực pháp luật, chuẩn mực kiểm toán và đạo đức nghề nghiệp. Tính hợp pháp được xem là nguồn lực quan trọng giúp công ty kiểm toán tồn tại và phát triển bền vững.

  • Lý thuyết cạnh tranh (Competition theory): Dựa trên mô hình chiến lược của Michael Porter, lý thuyết này phân tích cách các công ty kiểm toán có thể tạo lợi thế cạnh tranh thông qua chiến lược chi phí thấp, khác biệt hóa, tập trung hoặc phản ứng nhanh. Việc nâng cao chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC là một trong những yếu tố then chốt giúp công ty kiểm toán duy trì và phát triển vị thế trên thị trường.

Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu bao gồm: chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC, quy mô công ty kiểm toán, giá phí kiểm toán, nhiệm kỳ kiểm toán viên, danh tiếng công ty kiểm toán, dịch vụ phi kiểm toán, tính độc lập của kiểm toán viên, năng lực kiểm toán viên và mức độ chuyên sâu từng lĩnh vực kiểm toán.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng, trong đó phương pháp định lượng đóng vai trò chủ đạo. Dữ liệu được thu thập thông qua bảng câu hỏi khảo sát gửi đến các kiểm toán viên và lãnh đạo các công ty kiểm toán độc lập tại Thành phố Hồ Chí Minh trong khoảng thời gian từ tháng 7 đến tháng 9 năm 2017. Cỡ mẫu khảo sát là khoảng 250 phiếu, trong đó có 231 phiếu hợp lệ được sử dụng để phân tích.

Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm:

  1. Đánh giá độ tin cậy của thang đo bằng hệ số Cronbach’s Alpha để đảm bảo tính nhất quán nội tại của các biến nghiên cứu.
  2. Phân tích nhân tố khám phá (EFA) nhằm xác định cấu trúc các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC.
  3. Phân tích tương quan Pearson để đánh giá mối quan hệ giữa các biến độc lập và biến phụ thuộc.
  4. Phân tích hồi quy tuyến tính bội để đo lường mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố đến chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC.

Quy trình nghiên cứu được thực hiện theo các bước chuẩn, đảm bảo tính khoa học và khách quan trong việc thu thập và xử lý dữ liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy mô công ty kiểm toán: Kết quả phân tích cho thấy quy mô công ty kiểm toán có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê đến chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC với hệ số hồi quy chuẩn hóa khoảng 0,32. Công ty kiểm toán có quy mô lớn hơn thường có nguồn lực tài chính và nhân sự tốt hơn, từ đó nâng cao chất lượng dịch vụ.

  2. Danh tiếng công ty kiểm toán: Danh tiếng được đánh giá là nhân tố có tác động mạnh mẽ đến chất lượng dịch vụ với hệ số hồi quy chuẩn hóa khoảng 0,28. Công ty kiểm toán có danh tiếng tốt sẽ chịu áp lực duy trì chất lượng dịch vụ để bảo vệ uy tín trên thị trường.

  3. Tính độc lập của kiểm toán viên: Tính độc lập được xác định là nhân tố quan trọng, có ảnh hưởng tích cực với hệ số hồi quy chuẩn hóa khoảng 0,25. Kiểm toán viên độc lập về tư tưởng và hình thức sẽ đưa ra các ý kiến kiểm toán khách quan, góp phần nâng cao chất lượng báo cáo.

  4. Năng lực kiểm toán viên: Năng lực chuyên môn và kinh nghiệm của kiểm toán viên có tác động tích cực đến chất lượng dịch vụ với hệ số hồi quy chuẩn hóa khoảng 0,30. Kiểm toán viên có năng lực cao sẽ phát hiện và xử lý các sai sót trong báo cáo tài chính hiệu quả hơn.

  5. Mức độ chuyên sâu từng lĩnh vực kiểm toán: Mức độ chuyên sâu trong lĩnh vực kiểm toán cũng có ảnh hưởng tích cực với hệ số hồi quy chuẩn hóa khoảng 0,22. Kiểm toán viên am hiểu sâu về ngành nghề kinh doanh của khách hàng sẽ đánh giá chính xác hơn các rủi ro và sai sót tiềm ẩn.

Các nhân tố khác như giá phí kiểm toán, nhiệm kỳ kiểm toán viên và dịch vụ phi kiểm toán không có ảnh hưởng đáng kể hoặc có tác động ngược chiều đến chất lượng dịch vụ trong mô hình nghiên cứu.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây trong và ngoài nước, khẳng định vai trò quan trọng của quy mô, danh tiếng, tính độc lập, năng lực và mức độ chuyên sâu trong việc nâng cao chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC. Ví dụ, nghiên cứu của DeAngelo (1981) và JH Choi và cộng sự (2010) cũng chỉ ra quy mô công ty kiểm toán có liên quan tích cực đến chất lượng kiểm toán. Tương tự, A Ghosh và D Moon (2005) nhấn mạnh nhiệm kỳ kiểm toán viên có tác động tích cực, tuy nhiên trong nghiên cứu này nhiệm kỳ không được chứng minh là nhân tố quan trọng, có thể do đặc thù thị trường Việt Nam.

Việc tính độc lập của kiểm toán viên được xác định là nhân tố then chốt phản ánh sự khách quan và trung thực trong quá trình kiểm toán, phù hợp với quy định của Luật Kiểm toán độc lập (2011) và Chuẩn mực Kiểm toán quốc tế ISA 220. Mức độ chuyên sâu từng lĩnh vực giúp kiểm toán viên hiểu rõ đặc thù ngành nghề, từ đó nâng cao khả năng phát hiện sai sót trọng yếu.

Kết quả cũng cho thấy các công ty kiểm toán nhỏ hoặc có dịch vụ phi kiểm toán rộng có thể gặp khó khăn trong việc duy trì tính độc lập và chất lượng dịch vụ, điều này phù hợp với nhận định của Gul và cộng sự (2007) về tác động tiêu cực của dịch vụ phi kiểm toán đến tính độc lập khi nhiệm kỳ kiểm toán ngắn và quy mô khách hàng nhỏ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố (hệ số hồi quy chuẩn hóa) và bảng phân tích hồi quy chi tiết để minh họa sự đóng góp của từng biến độc lập vào chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Mở rộng quy mô công ty kiểm toán: Các công ty kiểm toán độc lập cần tập trung phát triển quy mô thông qua việc tăng số lượng khách hàng và mở rộng nguồn lực tài chính, nhân sự nhằm nâng cao năng lực cung cấp dịch vụ. Mục tiêu đạt được trong vòng 2-3 năm tới, do ban lãnh đạo công ty kiểm toán chủ trì thực hiện.

  2. Gia tăng danh tiếng công ty kiểm toán: Tăng cường xây dựng và duy trì uy tín thông qua việc tuân thủ nghiêm ngặt các chuẩn mực kiểm toán, nâng cao chất lượng dịch vụ và minh bạch trong hoạt động. Các hoạt động truyền thông và đào tạo nhân viên cũng cần được đẩy mạnh. Thời gian thực hiện liên tục, có đánh giá định kỳ hàng năm.

  3. Nâng cao tính độc lập của kiểm toán viên: Thiết lập các chính sách và quy trình kiểm soát nhằm đảm bảo kiểm toán viên không bị ảnh hưởng bởi các yếu tố bên ngoài, đặc biệt là trong các công ty cung cấp dịch vụ phi kiểm toán. Đào tạo và giám sát chặt chẽ tính độc lập của kiểm toán viên là nhiệm vụ của bộ phận quản lý chất lượng trong 12 tháng tới.

  4. Nâng cao năng lực kiểm toán viên: Đầu tư vào đào tạo chuyên môn, kỹ năng nghề nghiệp và kinh nghiệm thực tế cho kiểm toán viên, đặc biệt là các kỹ năng phân tích và đánh giá rủi ro. Xây dựng chương trình đào tạo liên tục và đánh giá năng lực định kỳ trong vòng 1-2 năm.

  5. Phát triển mức độ chuyên sâu từng lĩnh vực kiểm toán: Khuyến khích kiểm toán viên chuyên môn hóa trong các lĩnh vực ngành nghề cụ thể, đồng thời đầu tư công nghệ và tài liệu chuyên ngành để hỗ trợ công tác kiểm toán chuyên sâu. Kế hoạch thực hiện trong 2 năm, do phòng đào tạo và phát triển chuyên môn đảm nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ban lãnh đạo các công ty kiểm toán độc lập: Giúp nhận diện các nhân tố quan trọng ảnh hưởng đến chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC, từ đó xây dựng chiến lược phát triển phù hợp nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh.

  2. Kiểm toán viên và nhân viên chuyên môn: Cung cấp kiến thức về các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng kiểm toán, giúp họ nâng cao nhận thức về vai trò của tính độc lập, năng lực và chuyên môn trong công việc.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước và các tổ chức nghề nghiệp: Là tài liệu tham khảo để xây dựng chính sách, quy định và chuẩn mực kiểm toán phù hợp nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ kiểm toán trên thị trường.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kế toán – kiểm toán: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực nghiệm về các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng dịch vụ kiểm toán, hỗ trợ cho các nghiên cứu tiếp theo trong lĩnh vực này.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC được định nghĩa như thế nào?
    Chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC là khả năng của kiểm toán viên phát hiện và báo cáo các sai phạm trọng yếu trong báo cáo tài chính, đồng thời cung cấp sự đảm bảo khách quan và tin cậy cho người sử dụng thông tin tài chính.

  2. Tại sao quy mô công ty kiểm toán lại ảnh hưởng đến chất lượng dịch vụ?
    Quy mô lớn giúp công ty kiểm toán có nguồn lực tài chính, nhân sự và công nghệ tốt hơn, từ đó nâng cao khả năng thực hiện kiểm toán kỹ lưỡng và đáp ứng yêu cầu khách hàng, đồng thời chịu áp lực duy trì uy tín trên thị trường.

  3. Tính độc lập của kiểm toán viên được đảm bảo như thế nào?
    Tính độc lập được đảm bảo thông qua việc kiểm toán viên không bị chi phối bởi các lợi ích cá nhân hay mối quan hệ với khách hàng, tuân thủ các chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp và quy định pháp luật về kiểm toán.

  4. Dịch vụ phi kiểm toán có ảnh hưởng như thế nào đến chất lượng kiểm toán?
    Dịch vụ phi kiểm toán có thể làm giảm tính độc lập của kiểm toán viên nếu không được kiểm soát chặt chẽ, từ đó ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng kiểm toán. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, dịch vụ phi kiểm toán giúp kiểm toán viên hiểu rõ hơn về khách hàng, nâng cao chất lượng kiểm toán.

  5. Làm thế nào để nâng cao năng lực kiểm toán viên?
    Nâng cao năng lực kiểm toán viên thông qua đào tạo chuyên môn liên tục, tích lũy kinh nghiệm thực tế, cập nhật kiến thức về chuẩn mực kiểm toán và phát triển kỹ năng phân tích, đánh giá rủi ro trong quá trình kiểm toán.

Kết luận

  • Luận văn đã xác định được năm nhân tố chính ảnh hưởng tích cực đến chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC của các công ty kiểm toán độc lập tại Thành phố Hồ Chí Minh: quy mô công ty, danh tiếng công ty, tính độc lập của kiểm toán viên, năng lực kiểm toán viên và mức độ chuyên sâu từng lĩnh vực kiểm toán.
  • Mức độ ảnh hưởng của các nhân tố này được định lượng thông qua mô hình hồi quy tuyến tính bội với các hệ số chuẩn hóa cụ thể, giúp các công ty kiểm toán nhận diện ưu tiên cải thiện.
  • Nghiên cứu góp phần lấp đầy khoảng trống về nghiên cứu chất lượng dịch vụ kiểm toán BCTC tại thị trường Việt Nam, đặc biệt là tại Thành phố Hồ Chí Minh – trung tâm kinh tế lớn nhất cả nước.
  • Các đề xuất giải pháp được xây dựng dựa trên kết quả nghiên cứu nhằm hỗ trợ các công ty kiểm toán độc lập nâng cao chất lượng dịch vụ, tăng cường năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững.
  • Bước tiếp theo là triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu sang các địa phương khác và các loại hình dịch vụ kiểm toán khác để có cái nhìn toàn diện hơn về chất lượng dịch vụ kiểm toán tại Việt Nam.

Hành động ngay hôm nay: Các công ty kiểm toán độc lập tại Thành phố Hồ Chí Minh nên áp dụng các khuyến nghị từ nghiên cứu để nâng cao chất lượng dịch vụ, đồng thời các nhà quản lý và cơ quan chức năng cần hỗ trợ xây dựng môi trường pháp lý và chính sách phù hợp nhằm thúc đẩy sự phát triển ngành kiểm toán.