I. Tổng Quan Nghiên Cứu Về Trách Nhiệm Xã Hội TNXH
Nghiên cứu về trách nhiệm xã hội (TNXH) ngày càng được quan tâm. Các công ty không chỉ tập trung vào lợi nhuận mà còn chú trọng đến trách nhiệm với môi trường và cộng đồng. Việc thực hiện TNXH giúp nâng cao danh tiếng, giảm rủi ro và cải thiện hiệu quả tài chính. Tuy nhiên, một số công ty có thể sử dụng TNXH để che giấu các hành vi sai trái. TNXH thể hiện qua cách công ty ứng xử với các bên liên quan, từ nhà sản xuất đến người tiêu dùng, người lao động và môi trường. Các nhà đầu tư, khách hàng và các bên liên quan khác yêu cầu sự minh bạch hơn trong việc báo cáo các hoạt động TNXH. Nhu cầu này ngày càng tăng lên, thúc đẩy các công ty tham gia vào các hoạt động có TNXH hơn, mang lại lợi ích cho môi trường và cộng đồng. Nhiều quốc gia phát triển đã trải qua các cuộc khủng hoảng tài chính, khiến công chúng yêu cầu các công ty có trách nhiệm hơn trong việc bảo tồn môi trường, phát triển cộng đồng địa phương và đảm bảo an toàn lao động.
1.1. Nghiên Cứu TNXH Trên Thế Giới Xu Hướng và Động Lực
Các nghiên cứu về TNXH trên thế giới thường tập trung vào hai hướng chính: các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định thực hiện TNXH và mối quan hệ giữa TNXH với hiệu quả tài chính, chi phí vốn, rủi ro và giá trị doanh nghiệp. Trong giai đoạn đầu, các nghiên cứu TNXH quan tâm đến việc vận dụng TNXH và các yếu tố ảnh hưởng đến việc thực hiện TNXH tại các quốc gia. Từ những năm 1970, các tập đoàn lớn ở các nước công nghiệp phương Tây đã báo cáo thông tin về thực hiện TNXH bên cạnh các thông tin tài chính trong BCTN của họ (Fifka, 2013). Các yếu tố thuộc về đặc điểm của công ty như quy mô công ty, ngành công nghiệp, lợi nhuận và cơ chế quản trị doanh nghiệp có vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy TNXH; các yếu tố chính trị, xã hội và văn hóa ảnh hưởng đến lộ trình thực hiện TNXH (Ali và cộng sự, 2017).
1.2. TNXH Tại Việt Nam Sự Quan Tâm và Phát Triển
Tại Việt Nam, chủ đề TNXH cũng nhận được đông đảo sự quan tâm của các nhà nghiên cứu. Các nghiên cứu xem xét các nhân tố ảnh hưởng đến TNXH, mối quan hệ với hiệu quả tài chính và rủi ro, giá trị doanh nghiệp, kiểm toán và quản trị lợi nhuận (QTLN). Linh (2020) khảo sát nhận thức của người quản trị về mối quan hệ giữa TNXH và QTLN, Hung và cộng sự (2021) xem xét mối quan hệ giữa quản trị doanh nghiệp, TNXH và QTLN. TNXH là “điều kiện cần” đối với các công ty muốn phát triển bền vững, làm tiền đề để hội nhập với nền kinh tế thế giới. Tuy nhiên, nhìn chung các công ty tại Việt Nam nói chung và các công ty niêm yết nói riêng cần nhiều thời gian hơn để nhận thức sâu sắc và xem đây là vấn đề tất yếu cần được phát triển.
II. Quản Trị Lợi Nhuận QTLN Tổng Quan Nghiên Cứu Toàn Cầu
Quản trị lợi nhuận (QTLN) là việc người quản lý sử dụng các phương pháp kế toán để tác động đến lợi nhuận báo cáo, nhằm đạt được các mục tiêu nhất định. QTLN có thể được thực hiện thông qua các khoản dồn tích hoặc các hoạt động thực tế. Các nghiên cứu về QTLN tập trung vào động cơ, phương pháp và tác động của QTLN đến các bên liên quan. Động cơ của QTLN có thể là để đáp ứng kỳ vọng của nhà đầu tư, tránh vi phạm các điều khoản vay nợ, hoặc đạt được các mục tiêu thưởng của ban quản lý. Các phương pháp QTLN bao gồm lựa chọn các chính sách kế toán, ước tính kế toán và các giao dịch thực tế. Tác động của QTLN có thể là làm sai lệch thông tin tài chính, ảnh hưởng đến quyết định của nhà đầu tư và các bên liên quan khác.
2.1. Động Cơ và Phương Pháp Quản Trị Lợi Nhuận Phổ Biến
Động cơ của QTLN rất đa dạng, bao gồm đáp ứng kỳ vọng của nhà đầu tư, tránh vi phạm các điều khoản vay nợ, hoặc đạt được các mục tiêu thưởng của ban quản lý. Các phương pháp QTLN bao gồm lựa chọn các chính sách kế toán, ước tính kế toán và các giao dịch thực tế. Ví dụ, công ty có thể thay đổi phương pháp khấu hao, ước tính tỷ lệ nợ phải thu khó đòi, hoặc đẩy nhanh doanh thu vào cuối kỳ báo cáo.
2.2. Tác Động Của QTLN Đến Các Bên Liên Quan Phân Tích
Tác động của QTLN có thể là làm sai lệch thông tin tài chính, ảnh hưởng đến quyết định của nhà đầu tư và các bên liên quan khác. Nhà đầu tư có thể đưa ra các quyết định đầu tư sai lầm nếu thông tin tài chính bị bóp méo. Các bên liên quan khác như chủ nợ, người lao động và cơ quan quản lý cũng có thể bị ảnh hưởng bởi QTLN.
III. Ảnh Hưởng Của Trách Nhiệm Xã Hội Đến Quản Trị Lợi Nhuận
Mối quan hệ giữa trách nhiệm xã hội (TNXH) và quản trị lợi nhuận (QTLN) là một chủ đề được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Một số nghiên cứu cho thấy rằng các công ty thực hiện TNXH tốt có xu hướng ít thực hiện QTLN hơn. Điều này có thể là do các công ty có TNXH quan tâm đến việc xây dựng mối quan hệ lâu dài với các bên liên quan và cung cấp thông tin tài chính minh bạch. Tuy nhiên, một số nghiên cứu khác lại cho thấy rằng các công ty có thể sử dụng TNXH để che giấu các hành vi QTLN. Việc thực hiện TNXH có thể giúp công ty tạo ra một hình ảnh tốt đẹp trong mắt công chúng, từ đó giảm bớt áp lực phải báo cáo lợi nhuận cao.
3.1. TNXH Giảm QTLN Bằng Chứng Từ Các Nghiên Cứu
Một số nghiên cứu cho thấy rằng TNXH giảm QTLN. Các công ty có TNXH có xu hướng thúc đẩy mối quan hệ lâu dài với các bên liên quan hơn là tối đa hóa lợi nhuận ngắn hạn. Việc cung cấp thông tin có chất lượng về lợi nhuận có mối liên hệ chặt chẽ với TNXH, đặc biệt là cả hai đều nhằm đáp ứng nhu cầu của các bên liên quan. Kết quả nghiên cứu của Hong và Andersen (2011), Chih và cộng sự (2008), Gras-Gil và cộng sự (2016), Mohmed và cộng sự (2019) và Hung và cộng sự (2021) đều ủng hộ quan điểm này.
3.2. TNXH Che Giấu QTLN Góc Nhìn Phản Biện
Một số nghiên cứu khác lại cho thấy rằng các công ty có thể sử dụng TNXH để che giấu các hành vi QTLN. Việc thực hiện TNXH có thể giúp công ty tạo ra một hình ảnh tốt đẹp trong mắt công chúng, từ đó giảm bớt áp lực phải báo cáo lợi nhuận cao. Shleifer (2004) cho rằng người quản lý có thể thực hiện TNXH để che giấu hành vi sai trái của công ty.
IV. Khoảng Trống Nghiên Cứu Về TNXH và QTLN Tại Việt Nam
Mặc dù đã có nhiều nghiên cứu về TNXH và QTLN tại Việt Nam, vẫn còn một số khoảng trống cần được lấp đầy. Các nghiên cứu trước đây thường tập trung vào các yếu tố định tính của TNXH, trong khi ít nghiên cứu xem xét các yếu tố định lượng. Ngoài ra, các nghiên cứu trước đây thường sử dụng các phương pháp đo lường TNXH dựa trên sự hiện diện của thông tin, trong khi ít nghiên cứu sử dụng các phương pháp đo lường dựa trên thông tin định lượng. Nghiên cứu này sẽ tập trung vào việc đo lường TNXH dựa trên thông tin định lượng và xem xét ảnh hưởng của TNXH đến QTLN của các công ty niêm yết trên TTCK Việt Nam.
4.1. Hạn Chế Của Các Nghiên Cứu Trước Về TNXH và QTLN
Các nghiên cứu trước đây thường tập trung vào các yếu tố định tính của TNXH, trong khi ít nghiên cứu xem xét các yếu tố định lượng. Ngoài ra, các nghiên cứu trước đây thường sử dụng các phương pháp đo lường TNXH dựa trên sự hiện diện của thông tin, trong khi ít nghiên cứu sử dụng các phương pháp đo lường dựa trên thông tin định lượng.
4.2. Hướng Nghiên Cứu Mới Đo Lường Định Lượng TNXH
Nghiên cứu này sẽ tập trung vào việc đo lường TNXH dựa trên thông tin định lượng và xem xét ảnh hưởng của TNXH đến QTLN của các công ty niêm yết trên TTCK Việt Nam. Việc sử dụng thông tin định lượng sẽ giúp cung cấp một cái nhìn chính xác hơn về mức độ thực hiện TNXH của các công ty.
V. Cơ Sở Lý Thuyết Về Trách Nhiệm Xã Hội và Quản Trị Lợi Nhuận
Chương này trình bày khái quát các khái niệm, cách tiếp cận, đo lường trách nhiệm xã hội (TNXH) và quản trị lợi nhuận (QTLN). Bên cạnh đó, chương này còn trình bày một số lý thuyết nền tảng có liên quan để giải thích cho ảnh hưởng của TNXH đến quản lý lợi nhuận, và là cơ sở để nhóm tác giả xây dựng mô hình nghiên cứu cũng như phát triển giả thuyết nghiên cứu. Các lý thuyết nền tảng bao gồm lý thuyết đại diện và lý thuyết các bên liên quan.
5.1. Các Lý Thuyết Nền Tảng Lý Thuyết Đại Diện và Các Bên Liên Quan
Lý thuyết đại diện giải thích mối quan hệ giữa người quản lý (đại diện) và chủ sở hữu (người ủy thác). Người quản lý có thể có động cơ QTLN để phục vụ lợi ích cá nhân, trong khi chủ sở hữu mong muốn người quản lý hành động vì lợi ích của công ty. Lý thuyết các bên liên quan cho rằng công ty có trách nhiệm với nhiều bên liên quan khác nhau, bao gồm chủ sở hữu, người lao động, khách hàng, cộng đồng và môi trường.
5.2. Mô Hình Đo Lường QTLN Healy DeAngelo Jones và Các Biến Thể
Có nhiều mô hình đo lường QTLN khác nhau, bao gồm mô hình Healy (1985), mô hình DeAngelo (1986), mô hình Jones (1991), mô hình Jones điều chỉnh (1995), mô hình dữ liệu chéo DeFond và Jiambalvo (1994), mô hình Dechow và Dichev (2002) và mô hình Kothari (2005). Mỗi mô hình có những ưu điểm và hạn chế riêng, và việc lựa chọn mô hình phù hợp phụ thuộc vào mục tiêu nghiên cứu và dữ liệu có sẵn.
VI. Thiết Kế Nghiên Cứu Phương Pháp và Mô Hình Nghiên Cứu TNXH
Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng để xem xét sự ảnh hưởng và mức độ ảnh hưởng của trách nhiệm xã hội (TNXH) đến quản trị lợi nhuận (QTLN) trong bối cảnh các công ty niêm yết tại Việt Nam. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ BCTN và báo cáo tài chính đã kiểm toán của các công ty. Mô hình nghiên cứu được xây dựng dựa trên các lý thuyết nền tảng và các nghiên cứu trước đây. Các giả thuyết nghiên cứu được phát triển để kiểm tra mối quan hệ giữa TNXH và QTLN.
6.1. Phương Pháp Nghiên Cứu Định Lượng Thu Thập và Phân Tích Dữ Liệu
Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ BCTN và báo cáo tài chính đã kiểm toán của các công ty niêm yết trên Sở giao dịch chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh (HOSE) và Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội (HNX) giai đoạn 2018 − 2020. Các phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm thống kê mô tả, phân tích tương quan và phân tích hồi quy.
6.2. Mô Hình Nghiên Cứu Biến Độc Lập Biến Phụ Thuộc và Biến Kiểm Soát
Biến độc lập là TNXH, biến phụ thuộc là QTLN và các biến kiểm soát bao gồm quy mô công ty, đòn bẩy tài chính và khả năng sinh lợi. Mô hình nghiên cứu được xây dựng để kiểm tra ảnh hưởng của TNXH đến QTLN sau khi kiểm soát các yếu tố khác.
