Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 2018-2021, Kho bạc Nhà nước Thành phố Hồ Chí Minh (KBNN TP.HCM) đã chứng kiến sự tăng trưởng mạnh mẽ trong hoạt động quản lý quỹ ngân sách nhà nước (NSNN), với tổng thu NSNN tăng từ khoảng 270.000 tỷ đồng năm 2018 lên gần 388.000 tỷ đồng năm 2021, tương đương mức tăng 43,6%. Hoạt động kiểm soát chi quy trình thanh toán vốn đầu tư công qua KBNN TP.HCM đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo sử dụng vốn đúng mục đích, đúng đối tượng và tuân thủ quy định pháp luật, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách nhà nước. Tuy nhiên, trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0 và sự phát triển nhanh chóng của các sản phẩm công nghệ mới, KBNN TP.HCM đang đối mặt với nhiều rủi ro trong hoạt động thanh toán vốn đầu tư qua hệ thống thanh toán song phương điện tử.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc đánh giá thực trạng kiểm soát chi quy trình thanh toán vốn đầu tư tại KBNN TP.HCM, xác định các tồn tại và nguyên nhân, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm soát chi nhằm đảm bảo an toàn và minh bạch trong quản lý vốn đầu tư công. Phạm vi nghiên cứu bao gồm dữ liệu thứ cấp giai đoạn 2018-2021 và dữ liệu sơ cấp thu thập từ phỏng vấn lãnh đạo, cán bộ KBNN TP.HCM vào tháng 5 năm 2022. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần hoàn thiện cơ chế quản lý, giảm thiểu rủi ro thất thoát vốn đầu tư công, đồng thời hướng tới áp dụng các chuẩn mực và thông lệ quốc tế trong quản trị tài chính công.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản trị rủi ro trong hoạt động kiểm soát chi ngân sách nhà nước, đặc biệt tập trung vào kiểm soát chi vốn đầu tư công. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quản trị rủi ro hoạt động (Operational Risk Management): Nhấn mạnh việc nhận dạng, phân tích, đo lường và kiểm soát các rủi ro phát sinh trong quy trình thanh toán vốn đầu tư, bao gồm rủi ro do con người, quy trình, hệ thống và các yếu tố khách quan bên ngoài.

  2. Mô hình kiểm soát nội bộ COSO: Tập trung vào việc xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả, bao gồm các thành tố như môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng bao gồm: vốn đầu tư công, dự án đầu tư công, kiểm soát chi, quy trình thanh toán vốn đầu tư, rủi ro hoạt động, kiểm soát nội bộ, thanh toán song phương điện tử.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng nhằm đảm bảo tính khách quan và toàn diện:

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu thứ cấp gồm báo cáo tài chính, số liệu giải ngân vốn đầu tư công giai đoạn 2018-2021 của KBNN TP.HCM; dữ liệu sơ cấp thu thập qua phỏng vấn sâu với lãnh đạo và cán bộ kiểm soát chi tại KBNN TP.HCM tháng 5/2022; khảo sát ý kiến cán bộ qua bảng hỏi.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích thống kê mô tả số liệu giải ngân, tỷ lệ chi đúng mục đích, tỷ lệ hồ sơ thanh toán bị từ chối; phân tích nội dung phỏng vấn để nhận diện nguyên nhân tồn tại; áp dụng mô hình ma trận rủi ro để đánh giá mức độ và khả năng xảy ra rủi ro trong quy trình kiểm soát chi.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Mẫu khảo sát ngẫu nhiên gồm cán bộ kiểm soát chi và lãnh đạo các phòng nghiệp vụ tại KBNN TP.HCM, đảm bảo đại diện cho các bộ phận tham gia quy trình thanh toán vốn đầu tư.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập dữ liệu từ tháng 1/2018 đến tháng 12/2021 cho số liệu thứ cấp; phỏng vấn và khảo sát thực hiện tháng 5/2022; phân tích và tổng hợp kết quả trong quý II năm 2022.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ giải ngân vốn đầu tư công tăng nhưng tồn tại sai sót: Tổng số vốn đầu tư công giải ngân qua KBNN TP.HCM tăng từ khoảng 40% kế hoạch năm 2018 lên gần 90% kế hoạch năm 2021. Tuy nhiên, tỷ lệ hồ sơ thanh toán bị từ chối do sai sót trong giai đoạn này vẫn chiếm khoảng 12%, chủ yếu do hồ sơ không đầy đủ hoặc không đúng quy định.

  2. Rủi ro trong kiểm soát chi chủ yếu phát sinh từ yếu tố con người và quy trình: Theo ma trận rủi ro, rủi ro do năng lực và đạo đức nghề nghiệp của nhân viên chiếm điểm cao nhất (tầm ảnh hưởng 4, khả năng xảy ra 4, tổng điểm 16), tiếp theo là rủi ro do quy trình nghiệp vụ chưa được tuân thủ nghiêm ngặt (tổng điểm 15).

  3. Ứng dụng công nghệ thông tin chưa đồng bộ và tiềm ẩn rủi ro bảo mật: Mặc dù hệ thống thanh toán song phương điện tử được triển khai rộng rãi, nhưng việc phối hợp giữa các phòng ban và các cơ quan liên quan còn hạn chế, dẫn đến tình trạng chậm trễ xử lý hồ sơ và nguy cơ mất an toàn thông tin.

  4. Nhân lực kiểm soát chi có trình độ ngày càng nâng cao: Đội ngũ công chức có trình độ đại học và sau đại học tăng từ 66,8% năm 2018 lên 77,5% năm 2021, góp phần nâng cao chất lượng kiểm soát chi nhưng vẫn cần tăng cường đào tạo về nhận thức rủi ro và kỹ năng ứng dụng công nghệ.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy mặc dù KBNN TP.HCM đã đạt được tiến bộ đáng kể trong việc tăng tỷ lệ giải ngân vốn đầu tư công, nhưng vẫn còn tồn tại nhiều rủi ro và sai sót trong quy trình kiểm soát chi. Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ sự chưa đồng bộ trong quy trình nghiệp vụ, hạn chế trong phối hợp liên ngành và năng lực nhận thức về rủi ro của cán bộ kiểm soát chi. So sánh với các nghiên cứu tại các kho bạc địa phương khác, mức độ rủi ro và tỷ lệ hồ sơ bị từ chối tại TP.HCM tương đối cao do quy mô và tính phức tạp của các dự án đầu tư công lớn.

Việc ứng dụng công nghệ thông tin, đặc biệt là hệ thống thanh toán song phương điện tử, mặc dù nâng cao hiệu quả quản lý nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro bảo mật và sai sót kỹ thuật nếu không được kiểm soát chặt chẽ. Các biểu đồ thể hiện tỷ lệ giải ngân theo năm và tỷ lệ hồ sơ bị từ chối sẽ minh họa rõ nét xu hướng và mức độ tồn tại của các vấn đề này.

Những phát hiện này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả, nâng cao năng lực nhân sự và hoàn thiện quy trình nghiệp vụ nhằm giảm thiểu rủi ro thất thoát vốn đầu tư công.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo nâng cao nhận thức và năng lực nhân viên kiểm soát chi: Tổ chức các khóa đào tạo định kỳ về quản trị rủi ro, quy trình nghiệp vụ và ứng dụng công nghệ thông tin cho cán bộ kiểm soát chi, nhằm giảm thiểu sai sót và nâng cao hiệu quả kiểm soát. Thời gian thực hiện: trong vòng 12 tháng; Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo KBNN TP.HCM phối hợp với các đơn vị đào tạo chuyên ngành.

  2. Hoàn thiện và chuẩn hóa quy trình nghiệp vụ kiểm soát chi: Rà soát, cập nhật và chuẩn hóa các quy trình kiểm soát chi phù hợp với thực tế hoạt động và các quy định pháp luật hiện hành, đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả. Thời gian thực hiện: 6-9 tháng; Chủ thể thực hiện: Phòng nghiệp vụ KBNN TP.HCM phối hợp với Bộ Tài chính.

  3. Ứng dụng công nghệ thông tin nâng cao an toàn bảo mật: Đầu tư nâng cấp hệ thống CNTT, xây dựng trung tâm dữ liệu rủi ro ngân quỹ tập trung, tăng cường các giải pháp bảo mật thông tin và giám sát giao dịch điện tử. Thời gian thực hiện: 12-18 tháng; Chủ thể thực hiện: Ban công nghệ thông tin KBNN TP.HCM phối hợp với các nhà cung cấp công nghệ.

  4. Tăng cường phối hợp liên ngành và giám sát nội bộ: Thiết lập cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa KBNN, Sở Tài chính và các cơ quan cấp trên chủ đầu tư để kiểm tra, giám sát hoạt động thanh toán vốn đầu tư, đồng thời xây dựng quy chế kiểm tra, giám sát nội bộ hiệu quả. Thời gian thực hiện: 6 tháng; Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo KBNN TP.HCM và các cơ quan liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý và nhân viên Kho bạc Nhà nước: Giúp nâng cao nhận thức về rủi ro và cải thiện kỹ năng kiểm soát chi trong quy trình thanh toán vốn đầu tư công, từ đó nâng cao hiệu quả công tác quản lý ngân sách.

  2. Lãnh đạo các cơ quan chủ đầu tư dự án đầu tư công: Cung cấp thông tin về các rủi ro và giải pháp kiểm soát chi, giúp chủ đầu tư thực hiện đúng quy trình, đảm bảo sử dụng vốn hiệu quả và minh bạch.

  3. Các nhà hoạch định chính sách tài chính công: Hỗ trợ trong việc xây dựng, hoàn thiện các chính sách, quy định liên quan đến quản lý và kiểm soát chi ngân sách nhà nước, đặc biệt trong lĩnh vực đầu tư công.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kế toán, tài chính công: Cung cấp tài liệu tham khảo thực tiễn về kiểm soát chi vốn đầu tư công, phương pháp nghiên cứu và phân tích dữ liệu trong lĩnh vực quản lý ngân sách nhà nước.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kiểm soát chi quy trình thanh toán vốn đầu tư là gì?
    Kiểm soát chi là quá trình kiểm tra, giám sát việc sử dụng vốn đầu tư công nhằm đảm bảo chi đúng mục đích, đúng đối tượng và tuân thủ quy định pháp luật. Ví dụ, KBNN TP.HCM kiểm soát hồ sơ thanh toán trước khi giải ngân để tránh sai sót và thất thoát.

  2. Tại sao vẫn xảy ra sai sót trong kiểm soát chi dù có quy trình rõ ràng?
    Nguyên nhân chính là do hạn chế về năng lực nhân viên, sự phối hợp chưa đồng bộ giữa các cơ quan và rủi ro trong ứng dụng công nghệ thông tin. Một số hồ sơ thanh toán bị từ chối do thiếu chứng từ hợp lệ hoặc sai sót kỹ thuật.

  3. Công nghệ thông tin ảnh hưởng thế nào đến kiểm soát chi?
    Công nghệ giúp nâng cao hiệu quả xử lý hồ sơ và giám sát giao dịch, nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro bảo mật và lỗi kỹ thuật nếu không được quản lý chặt chẽ. Việc xây dựng trung tâm dữ liệu rủi ro là một giải pháp được đề xuất.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả kiểm soát chi tại KBNN TP.HCM?
    Cần tăng cường đào tạo nhân viên, hoàn thiện quy trình nghiệp vụ, ứng dụng công nghệ hiện đại và tăng cường phối hợp liên ngành để giảm thiểu rủi ro và sai sót trong quy trình thanh toán.

  5. Ai chịu trách nhiệm chính trong kiểm soát chi vốn đầu tư công?
    Chủ đầu tư dự án chịu trách nhiệm về tính chính xác và hợp pháp của hồ sơ thanh toán, trong khi KBNN thực hiện kiểm soát chi để đảm bảo tuân thủ quy định và thực hiện thanh toán đúng quy trình.

Kết luận

  • Đã đánh giá thực trạng kiểm soát chi quy trình thanh toán vốn đầu tư tại KBNN TP.HCM giai đoạn 2018-2021, nhận diện các tồn tại và nguyên nhân chính.
  • Phát hiện rủi ro chủ yếu liên quan đến năng lực nhân viên, quy trình nghiệp vụ và ứng dụng công nghệ thông tin.
  • Đề xuất các giải pháp nâng cao nhận thức, hoàn thiện quy trình, ứng dụng CNTT và tăng cường phối hợp liên ngành.
  • Nghiên cứu góp phần hoàn thiện cơ chế quản lý vốn đầu tư công, hướng tới áp dụng chuẩn mực quốc tế và đảm bảo an toàn ngân sách nhà nước.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo bao gồm triển khai đào tạo, rà soát quy trình và đầu tư công nghệ trong vòng 12-18 tháng để nâng cao hiệu quả kiểm soát chi.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao hiệu quả quản lý vốn đầu tư công tại KBNN TP.HCM, góp phần bảo vệ nguồn lực quốc gia và phát triển bền vững.