Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của giáo dục hiện nay, việc đổi mới phương pháp dạy học lịch sử (DHLS) trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển toàn diện thế hệ trẻ. Theo Luật Giáo dục 2019, mục tiêu giáo dục là phát triển toàn diện con người Việt Nam với phẩm chất, năng lực và ý thức công dân, trong đó môn Lịch sử giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành thế giới quan khoa học, giáo dục lòng yêu quê hương, đất nước và phát triển năng lực tư duy cho học sinh (HS). Tuy nhiên, thực tế tại các trường trung học phổ thông (THPT) thành phố Thái Nguyên cho thấy việc sử dụng tài liệu văn học (TLVH) trong DHLS lớp 10 còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả học tập và sự hứng thú của HS.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là khảo sát thực trạng sử dụng TLVH trong DHLS Lịch sử Việt Nam lớp 10 tại các trường THPT thành phố Thái Nguyên, từ đó đề xuất các biện pháp sư phạm nhằm nâng cao chất lượng dạy học. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2019-2020, khảo sát 20 giáo viên (GV) và 200 HS tại 4 trường THPT tiêu biểu. Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ góp phần làm phong phú lý luận và phương pháp dạy học lịch sử mà còn cung cấp cơ sở thực tiễn giúp GV đổi mới phương pháp, tạo hứng thú học tập cho HS, đồng thời phát triển phẩm chất và năng lực của các em.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết giáo dục hiện đại và quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về nhận thức và giáo dục, kết hợp với đường lối của Đảng và tư tưởng Hồ Chí Minh về công tác giáo dục lịch sử. Hai lý thuyết trọng tâm được áp dụng gồm:

  • Lý thuyết phát huy tính tích cực của HS trong học tập: Theo B. Êxipốp, hiệu quả dạy học phụ thuộc vào sự kích thích hoạt động nhận thức và thực hành của HS do GV tạo nên. Việc sử dụng TLVH là một phương tiện kích thích sự hứng thú và tư duy sáng tạo của HS.

  • Lý thuyết tích hợp kiến thức liên môn: TS. Nguyễn Anh Dũng nhấn mạnh mối quan hệ chặt chẽ giữa các môn khoa học xã hội như Lịch sử, Văn học, Địa lý, Giáo dục công dân, giúp HS nhận thức sâu sắc hơn về xã hội và đời sống con người.

Các khái niệm chính bao gồm: tài liệu văn học, phương pháp dạy học tích cực, năng lực sử học, thái độ học tập, và phát triển phẩm chất HS.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ khảo sát thực tế tại 4 trường THPT thành phố Thái Nguyên, với 20 GV và 200 HS tham gia trả lời phiếu điều tra, phỏng vấn sâu, quan sát dự giờ và thu thập tài liệu liên quan.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện và có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường THPT tiêu biểu trên địa bàn.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả để phân tích số liệu khảo sát, kết hợp phân tích nội dung phỏng vấn và quan sát để đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong năm học 2019-2020, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, phân tích dữ liệu, đề xuất biện pháp và thực nghiệm sư phạm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thái độ học tập của HS với môn Lịch sử: 14% HS rất thích học lịch sử, 53,4% thái độ bình thường, 19,5% thích học, còn lại 12,6% không thích. Điều này cho thấy phần lớn HS chưa thực sự hứng thú với môn học do cảm nhận lịch sử khô khan, khó nhớ.

  2. Phương pháp học tập của HS: 71,2% HS học thuộc vở ghi, 17,5% đọc SGK và làm bài tập, chỉ 1,3% học thuộc lòng SGK kết hợp tài liệu tham khảo, 10% không chuẩn bị bài. Tình trạng học thụ động phổ biến, ảnh hưởng đến hiệu quả tiếp thu kiến thức.

  3. Tần suất sử dụng TLVH của GV: 49,7% GV thỉnh thoảng sử dụng TLVH, 16,9% thường xuyên, 33,4% không sử dụng. HS phản hồi 65% cảm thấy thích thú khi GV sử dụng TLVH, nhưng vẫn còn 35% cảm thấy bình thường hoặc không quan tâm.

  4. Khó khăn trong sử dụng TLVH: 100% GV gặp trở ngại về thời gian, 60% thiếu nguồn TLVH, 20% lúng túng trong lựa chọn phương pháp dạy học phù hợp. HS thiếu hợp tác cũng là một trở ngại.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy việc sử dụng TLVH trong DHLS tại các trường THPT thành phố Thái Nguyên còn hạn chế, chưa phát huy hết tiềm năng của nguồn tài liệu này trong việc kích thích hứng thú và phát triển năng lực HS. Tình trạng HS học thụ động, thiếu sự chủ động tìm hiểu tài liệu tham khảo phản ánh sự cần thiết đổi mới phương pháp dạy học, trong đó việc khai thác TLVH là một giải pháp hiệu quả.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc sử dụng TLVH được khẳng định là phương tiện quan trọng giúp HS hình dung sinh động các sự kiện lịch sử, phát triển tư duy và thái độ tích cực. Việc GV chưa đầu tư thời gian và công sức vào khai thác TLVH là nguyên nhân chính dẫn đến hiệu quả sử dụng thấp. Biểu đồ so sánh tần suất sử dụng TLVH giữa các trường và nhóm GV có thể minh họa rõ nét sự khác biệt trong thực tiễn.

Việc sử dụng TLVH không chỉ giúp HS tiếp thu kiến thức dễ dàng hơn mà còn góp phần giáo dục tư tưởng, tình cảm, phát triển nhân cách và năng lực sử học toàn diện. Do đó, nâng cao nhận thức và kỹ năng sử dụng TLVH của GV là yêu cầu cấp thiết.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng GV về sử dụng TLVH: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về khai thác và vận dụng TLVH trong DHLS, nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng sư phạm của GV. Thời gian thực hiện: trong vòng 1 năm; Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và cung cấp nguồn TLVH phong phú, đa dạng: Thiết lập thư viện số và thư viện truyền thống với các tài liệu văn học phù hợp chương trình lịch sử lớp 10, tạo điều kiện thuận lợi cho GV và HS tiếp cận. Thời gian: 6 tháng; Chủ thể: Ban giám hiệu các trường THPT và trung tâm học liệu.

  3. Đổi mới phương pháp dạy học tích cực kết hợp TLVH: Khuyến khích GV áp dụng các hình thức tổ chức dạy học như thảo luận nhóm, đóng vai, hoạt động ngoại khóa dựa trên TLVH để tăng cường sự tương tác và phát huy tính tích cực của HS. Thời gian: áp dụng ngay trong năm học; Chủ thể: GV lịch sử.

  4. Tăng cường hoạt động ngoại khóa và trải nghiệm thực tế: Tổ chức các hoạt động tham quan, giao lưu văn hóa, thi kể chuyện lịch sử dựa trên TLVH nhằm tạo môi trường học tập sinh động, hấp dẫn. Thời gian: hàng năm; Chủ thể: Ban giám hiệu, GV và các tổ chức đoàn thể học sinh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Lịch sử THPT: Nghiên cứu để nâng cao kỹ năng sử dụng TLVH trong giảng dạy, đổi mới phương pháp nhằm tăng hiệu quả học tập và phát triển năng lực HS.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng GV và phát triển nguồn học liệu phục vụ DHLS.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Lịch sử: Là tài liệu tham khảo quý giá giúp hiểu rõ mối quan hệ giữa văn học và lịch sử, cũng như phương pháp vận dụng TLVH trong dạy học.

  4. Nghiên cứu viên giáo dục và lịch sử: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về việc sử dụng TLVH trong DHLS, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử?
    TLVH giúp minh họa sinh động các sự kiện lịch sử, kích thích hứng thú học tập và phát triển tư duy, thái độ tích cực của HS. Ví dụ, sử dụng "Hịch tướng sĩ" của Trần Hưng Đạo giúp HS cảm nhận sâu sắc tinh thần chiến đấu chống giặc ngoại xâm.

  2. Các loại tài liệu văn học nào phù hợp cho lớp 10?
    Bao gồm văn học dân gian, hồi ký, nhật ký nhân vật lịch sử, thơ, truyện, tiểu thuyết lịch sử và các tác phẩm ra đời từ sự kiện lịch sử. Mỗi loại có đặc điểm riêng, GV cần lựa chọn phù hợp với nội dung bài học.

  3. Khó khăn phổ biến khi sử dụng TLVH là gì?
    Thời gian giảng dạy hạn chế, thiếu nguồn tài liệu phong phú, GV chưa thành thạo phương pháp sử dụng và HS thiếu hợp tác. Đây là những trở ngại cần được khắc phục qua đào tạo và hỗ trợ.

  4. Làm thế nào để HS chủ động học tập với TLVH?
    GV cần tổ chức các hoạt động học tập tích cực như thảo luận, đóng vai, làm bài tập dựa trên TLVH, đồng thời hướng dẫn HS cách tìm kiếm và khai thác tài liệu qua internet và thư viện.

  5. Tác động của việc sử dụng TLVH đến thái độ và nhân cách HS?
    TLVH giúp HS phát triển tình cảm yêu nước, lòng tự hào dân tộc, thái độ đúng đắn và phẩm chất đạo đức thông qua việc cảm nhận sâu sắc các sự kiện và nhân vật lịch sử qua góc nhìn văn học.

Kết luận

  • Luận văn khẳng định vai trò quan trọng của TLVH trong việc nâng cao chất lượng dạy học lịch sử lớp 10 tại các trường THPT thành phố Thái Nguyên.
  • Thực trạng sử dụng TLVH còn hạn chế do nhiều nguyên nhân như thời gian, nguồn tài liệu và kỹ năng GV.
  • Đề xuất các biện pháp sư phạm cụ thể nhằm phát huy hiệu quả sử dụng TLVH, góp phần đổi mới phương pháp dạy học.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học và thực tiễn, hỗ trợ GV, nhà quản lý và sinh viên ngành sư phạm.
  • Khuyến nghị triển khai đào tạo GV, xây dựng nguồn tài liệu và tổ chức hoạt động học tập tích cực trong năm học tiếp theo để nâng cao chất lượng DHLS.

Hành động tiếp theo là áp dụng các biện pháp đề xuất trong thực tiễn giảng dạy và tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi để nâng cao hiệu quả giáo dục lịch sử toàn quốc.