Tổng quan nghiên cứu

Xây dựng nông thôn mới (NTM) là chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước nhằm cải thiện bộ mặt nông thôn, thúc đẩy công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Tính đến năm 2015, xã Tức Tranh, huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên đã hoàn thành 19/19 tiêu chí NTM, trong đó cơ sở hạ tầng là một trong những tiêu chí khó đạt nhất do yêu cầu đầu tư lớn. Giai đoạn 2011-2015, xã đã xây dựng và nâng cấp 41 công trình cơ sở hạ tầng với tổng mức đầu tư khoảng 52 tỷ đồng, bao gồm giao thông, văn hóa, giáo dục và xử lý chất thải. Tuy nhiên, việc huy động sự tham gia của cộng đồng và người dân trong xây dựng các công trình này còn nhiều thách thức, đặc biệt trong các giai đoạn quy hoạch và lựa chọn nhà thầu.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá mức độ tham gia, đóng góp của cộng đồng và người dân trong xây dựng các công trình cơ sở hạ tầng theo bộ tiêu chí NTM tại xã Tức Tranh, xác định các yếu tố cản trở và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả. Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2011-2015, khảo sát tại 3 thôn đại diện gồm Đồng Tiến, Quyết Thắng và Đập Tràn. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện các tiêu chí cơ sở hạ tầng, góp phần nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của người dân, đồng thời làm cơ sở cho các địa phương khác trong xây dựng NTM.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết phát triển cộng đồng: Nhấn mạnh vai trò của sự tham gia của người dân trong quá trình phát triển, từ việc xác định nhu cầu đến thực hiện và quản lý dự án. Sự tham gia này giúp tăng tính bền vững và hiệu quả của các công trình hạ tầng.

  • Mô hình xây dựng nông thôn mới: Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, NTM là mô hình nông thôn hiện đại, có hạ tầng kinh tế - xã hội đồng bộ, đời sống người dân được nâng cao, đồng thời giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống.

  • Khái niệm cơ sở hạ tầng nông thôn: Bao gồm hệ thống giao thông, thủy lợi, điện, trường học, cơ sở vật chất văn hóa, chợ nông thôn, bưu điện, nhà ở dân cư và hệ thống xử lý chất thải. Đây là nền tảng vật chất kỹ thuật thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội nông thôn.

  • Khái niệm sự tham gia của cộng đồng: Là quá trình người dân cùng các cơ quan chính quyền xây dựng chương trình, lựa chọn ưu tiên, đóng góp ý tưởng, vật chất, lao động và giám sát thực hiện dự án.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Kết hợp dữ liệu sơ cấp và thứ cấp. Dữ liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát, phỏng vấn 3 thôn đại diện (Đồng Tiến, Quyết Thắng, Đập Tràn) với 5 cán bộ và 20 hộ gia đình mỗi thôn, cùng 5 cán bộ xã phụ trách xây dựng NTM. Dữ liệu thứ cấp gồm các văn bản, báo cáo, đề án xây dựng NTM của xã và huyện.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu chọn theo phương pháp chọn mẫu có chủ đích, đảm bảo tính đại diện cho các khu vực có hoạt động xây dựng cơ sở hạ tầng đa dạng.

  • Phương pháp thu thập thông tin: Sử dụng bảng hỏi, phỏng vấn sâu, thảo luận nhóm và quan sát thực tế các công trình.

  • Phương pháp phân tích: Thống kê mô tả để phản ánh mức độ tham gia, đóng góp và thực trạng xây dựng; phân tích tài liệu để đánh giá chính sách và quy trình thực hiện; phương pháp chuyên gia để bổ sung ý kiến chuyên môn.

  • Timeline nghiên cứu: Tiến hành từ tháng 3 đến tháng 5 năm 2016, tập trung khảo sát thực địa và thu thập dữ liệu tại xã Tức Tranh.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ tham gia của người dân trong các giai đoạn xây dựng công trình cấp thôn: Người dân tham gia tích cực vào các giai đoạn thiết kế (đường giao thông 45%, nhà văn hóa 76,6%), kiểm tra giám sát (đường giao thông 26,7%, nhà văn hóa 31,7%) và nghiệm thu (đường giao thông 25%, nhà văn hóa 30%). Tuy nhiên, không có người dân tham gia vào khâu khảo sát, lập quy hoạch và lựa chọn nhà thầu đối với đường giao thông, trong khi nhà văn hóa có 88,3% người dân tham gia lựa chọn nhà thầu.

  2. Đóng góp kinh phí và nguồn lực của người dân: Tỷ lệ vốn đối ứng của người dân trong xây dựng đường giao thông chiếm khoảng 30,9%, nhà văn hóa 78,7%, nhà ở dân cư 59,5%. Ngoài tiền mặt, người dân còn đóng góp ngày công lao động (đường giao thông 61,6%, nhà văn hóa 11,7%, nhà ở 23,3%) và hiến tài sản (đường giao thông 36,7%, nhà văn hóa 8,3%).

  3. Tuyên truyền và phổ biến thông tin: 100% người dân được hỏi cho biết đã nhận được thông tin về xây dựng công trình qua họp thôn, 48,3% qua truyền thanh đối với đường giao thông, 31,7% đối với nhà văn hóa. Các tổ chức đoàn thể tham gia tuyên truyền với tỷ lệ từ 28,3% đến 63,3%.

  4. Khó khăn và nguyên nhân cản trở: Người dân chưa tham gia vào khâu quy hoạch và lập đề án, dẫn đến thiếu sự đồng thuận và phản ánh nhu cầu thực tế. Việc lựa chọn nhà thầu chủ yếu do xã chỉ định hoặc họp thôn, thiếu tính cạnh tranh và minh bạch. Mức đóng góp của người dân còn cao so với điều kiện kinh tế, gây tâm lý không hài lòng.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự tham gia của người dân trong xây dựng cơ sở hạ tầng tại xã Tức Tranh đã có những bước tiến tích cực, đặc biệt trong các công trình cấp thôn như đường giao thông và nhà văn hóa. Việc huy động nguồn lực tại chỗ, bao gồm tiền mặt, ngày công và tài sản, đã góp phần quan trọng vào thành công của chương trình NTM. Tuy nhiên, sự thiếu tham gia của người dân trong các giai đoạn quy hoạch và lựa chọn nhà thầu làm giảm tính hiệu quả và bền vững của các công trình.

So sánh với các nghiên cứu tại các địa phương khác như xã Mỹ Bằng (Tuyên Quang) và xã Nam Cường (Thái Bình), việc phát huy vai trò của cộng đồng trong quy hoạch và quản lý dự án là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả xây dựng NTM. Các mô hình thành công đều chú trọng đến việc lấy ý kiến người dân ngay từ đầu, đảm bảo tính minh bạch và công khai trong lựa chọn nhà thầu.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ tham gia của người dân theo từng giai đoạn xây dựng công trình, bảng so sánh tỷ lệ đóng góp vốn và ngày công lao động giữa các loại công trình, cũng như biểu đồ phân bố các hình thức tuyên truyền phổ biến.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường sự tham gia của người dân trong quy hoạch và lập đề án xây dựng NTM: Tổ chức các buổi họp lấy ý kiến rộng rãi, đảm bảo người dân được tham gia từ giai đoạn khảo sát, thiết kế. Mục tiêu nâng tỷ lệ người dân tham gia quy hoạch lên trên 50% trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND xã phối hợp với các tổ chức đoàn thể.

  2. Minh bạch và đa dạng hóa hình thức lựa chọn nhà thầu: Áp dụng đấu thầu rộng rãi hoặc lựa chọn nhà thầu qua hội đồng thôn để tăng tính cạnh tranh, giảm tiêu cực. Mục tiêu giảm tỷ lệ chỉ định nhà thầu xuống dưới 30% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý xây dựng xã, UBND huyện.

  3. Đa dạng hóa hình thức tuyên truyền và nâng cao tần suất phổ biến thông tin: Kết hợp truyền thanh, họp thôn, mạng xã hội và các kênh thông tin khác để người dân nắm bắt kịp thời, đầy đủ. Mục tiêu 100% người dân được tiếp cận thông tin xây dựng NTM ít nhất 3 lần mỗi năm. Chủ thể thực hiện: Ban tuyên giáo xã, các tổ chức đoàn thể.

  4. Xây dựng chính sách hỗ trợ phù hợp để giảm gánh nặng đóng góp cho người dân: Cân đối nguồn vốn nhà nước và xã hội hóa, hỗ trợ các hộ nghèo, hộ cận nghèo trong đóng góp xây dựng nhà ở và công trình công cộng. Mục tiêu giảm tỷ lệ người dân phản ánh mức đóng góp cao xuống dưới 20% trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: UBND xã, các tổ chức chính sách xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý địa phương và các ban chỉ đạo xây dựng NTM: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch huy động sự tham gia của cộng đồng, nâng cao hiệu quả xây dựng cơ sở hạ tầng.

  2. Các tổ chức đoàn thể và cộng đồng dân cư: Hiểu rõ vai trò, trách nhiệm và cách thức tham gia vào các giai đoạn xây dựng NTM, từ đó phát huy vai trò chủ thể trong phát triển địa phương.

  3. Sinh viên và nhà nghiên cứu chuyên ngành phát triển nông thôn, kinh tế nông nghiệp: Tài liệu tham khảo thực tiễn về phương pháp nghiên cứu, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp trong lĩnh vực phát triển nông thôn.

  4. Các nhà hoạch định chính sách và tổ chức tài trợ dự án phát triển nông thôn: Cung cấp thông tin về thực trạng, khó khăn và bài học kinh nghiệm trong huy động nguồn lực xã hội hóa, từ đó thiết kế các chương trình hỗ trợ phù hợp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Người dân tham gia vào những giai đoạn nào của xây dựng cơ sở hạ tầng?
    Người dân chủ yếu tham gia vào các giai đoạn thiết kế, kiểm tra giám sát và nghiệm thu công trình. Ví dụ, 76,6% người dân tham gia thiết kế nhà văn hóa, 26,7% tham gia giám sát đường giao thông.

  2. Tỷ lệ đóng góp của người dân trong xây dựng các công trình là bao nhiêu?
    Tỷ lệ vốn đối ứng của người dân chiếm khoảng 30,9% đối với đường giao thông, 78,7% đối với nhà văn hóa và 59,5% đối với nhà ở dân cư. Ngoài ra, người dân còn đóng góp ngày công và hiến tài sản.

  3. Nguyên nhân chính khiến người dân chưa tham gia vào quy hoạch và lựa chọn nhà thầu?
    Nguyên nhân do quy trình lập quy hoạch và lựa chọn nhà thầu chủ yếu do chính quyền xã và đơn vị tư vấn thực hiện, người dân chưa được mời tham gia hoặc chưa được thông tin đầy đủ.

  4. Các hình thức tuyên truyền phổ biến được sử dụng là gì?
    Chủ yếu là họp thôn (100% người dân được hỏi biết thông tin qua hình thức này) và truyền thanh (48,3% đối với đường giao thông). Các tổ chức đoàn thể cũng tham gia tuyên truyền với tỷ lệ từ 28,3% đến 63,3%.

  5. Làm thế nào để giảm gánh nặng đóng góp cho người dân?
    Cần xây dựng chính sách hỗ trợ, cân đối nguồn vốn nhà nước và xã hội hóa, hỗ trợ các hộ nghèo, đồng thời minh bạch trong quản lý và sử dụng nguồn vốn để tạo niềm tin cho người dân.

Kết luận

  • Xã Tức Tranh đã hoàn thành 19/19 tiêu chí NTM, trong đó cơ sở hạ tầng được đầu tư nâng cấp đáng kể với 41 công trình xây dựng giai đoạn 2011-2015.
  • Người dân tham gia tích cực vào các giai đoạn thiết kế, giám sát và nghiệm thu công trình cấp thôn, đóng góp đa dạng về tiền mặt, ngày công và tài sản.
  • Sự tham gia của người dân trong quy hoạch và lựa chọn nhà thầu còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả và tính bền vững của các công trình.
  • Tuyên truyền thông tin được thực hiện rộng rãi qua họp thôn và truyền thanh, tuy nhiên cần đa dạng hóa hình thức và tăng tần suất.
  • Đề xuất các giải pháp tăng cường sự tham gia của người dân, minh bạch trong lựa chọn nhà thầu, cải thiện chính sách hỗ trợ và nâng cao hiệu quả tuyên truyền.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 2-3 năm tới, đồng thời mở rộng nghiên cứu sang các xã khác để so sánh và hoàn thiện mô hình xây dựng NTM.

Call to action: Các cấp chính quyền và tổ chức đoàn thể cần phối hợp chặt chẽ để phát huy vai trò chủ thể của cộng đồng, đảm bảo sự phát triển bền vững của nông thôn mới.