Nhân vật trong Lĩnh Nam chích quái lục: Góc nhìn tự sự học

Lĩnh Nam chích quái lục không chỉ là một tác phẩm văn học mà còn là một nguồn sử liệu quý giá. Tác phẩm phản ánh đời sống tâm linh, tín ngưỡng dân gian, phong tục tập quán của người Việt cổ. Nghiên cứu nhân vật huyền thoại và nhân vật lịch sử trong tác phẩm giúp hiểu sâu hơn về quá trình hình thành và phát triển của lịch sử văn học Việt Nam. Việc tìm hiểu ý nghĩa biểu tượng của motif nhân vật đóng góp vào việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống. Tác phẩm chủ yếu ghi chép lại và phản ánh những tấm gương anh hùng, hào kiệt, thể hiện sự sùng bái thần linh, tín ngưỡng, tôn giáo của nhân dân qua nhân vật được kể.

Tự sự học cung cấp một khung lý thuyết vững chắc để phân tích các yếu tố cấu thành một tác phẩm tự sự như cốt truyện, nhân vật, điểm nhìn, thời gian, không gian. Ứng dụng tự sự học vào nghiên cứu nhân vật văn học giúp khám phá sâu sắc hơn về cách thức xây dựng nhân vật, vai trò của nhân vật trong việc thể hiện chủ đề tư tưởng của tác phẩm. Phân tích kết cấu tự sự và thời gian và không gian tự sự giúp hiểu rõ hơn về ý đồ nghệ thuật của tác giả. Tự sự học là phương thức trình bày một chuỗi các sự việc, sự việc này dẫn đến sự việc kia, cuối cùng dẫn đến một kết thúc thể hiện một ý nghĩa.

Lĩnh Nam chích quái lục chứa đựng một hệ thống nhân vật đa dạng, từ các vị thần, các anh hùng dân tộc đến những người thường dân. Việc phân loại nhân vật theo chức năng, vai trò và đặc điểm tính cách là một thách thức lớn. Ngoài ra, việc phân tích các thể loại truyện khác nhau trong tác phẩm (truyện thần thoại, truyện lịch sử, truyện thế sự) cũng đòi hỏi sự cẩn trọng và tỉ mỉ. Nhân vật trong Lĩnh Nam chích quái lục rất đa dạng, đó có thể là người thường, là vua, là thần linh, yêu quái,…

Việc xác định góc nhìn tự sự của tác giả Trần Thế Pháp là một thách thức không nhỏ. Tác phẩm được viết trong bối cảnh lịch sử, văn hóa có nhiều khác biệt so với hiện tại. Do đó, việc hiểu đúng ý đồ của tác giả, điểm nhìn trần thuật, và cách tác giả lựa chọn ngôi kể đòi hỏi sự nghiên cứu công phu và nghiêm túc. Theo Trần Đình Sử thì: “Cách trần thuật của Lĩnh Nam chích quái vẫn giữ lối thực lục, lập hồ sơ nhân vật, dẫn sách, 3 trùng bổ. Nhưng do thực lục mà nhiều chỗ giữ được lối kể cổ kính, mộc mạc, truyền được cách tư duy độc đáo của người xưa”.

Phân tích các motif về xuất thân của nhân vật (như sinh ra từ trứng, từ đá, từ cây) và các motif về biến đổi của nhân vật (như hóa thân thành vật khác, trở thành thần thánh) giúp hiểu rõ hơn về thế giới quan và tín ngưỡng của người xưa. Các môtíp “thụ thai thần kì”, “ra đời thần kì”, “xuống thủy phủ”, “lên trời”, “diệt yêu quái, “người xấu có giọng hát hay”,… là cơ sở cho loại hình truyện ở các giai đoạn tiếp theo, nhất là loại “truyền kì”. Một số motif tiêu biểu: môtíp thụ thai và sinh nở thần kì, motif trừng phạt.

Phân tích cách các motif nhân vật phản ánh giá trị nhân văn (như lòng yêu nước, tinh thần dũng cảm, sự hiếu thảo) và tư tưởng (như trọng nghĩa khinh tài, đề cao đạo đức) của người Việt cổ giúp hiểu rõ hơn về những thông điệp mà tác giả muốn gửi gắm. Chẳng hạn, nhân vật được lí tưởng hóa, được tô thêm nét ly kỳ, phát huy tối đa được chức năng mà nhân vật đó đảm nhiệm.

Phân tích ảnh hưởng của ngôi kể (ngôi thứ nhất, ngôi thứ ba) và điểm nhìn (toàn tri, hạn tri) đến cách xây dựng hình tượng nhân vật và cách người đọc tiếp nhận nhân vật. Điểm nhìn trần thuật góp phần vào cách nhân vật được khắc họa. Ngôi kể nào cũng có ưu điểm và hạn chế, cần lựa chọn ngôi kể phù hợp với câu chuyện, thể hiện được ý đồ của nhà văn.

Phân tích ngôn ngữ trần thuật (như cách sử dụng từ ngữ, giọng điệu, nhịp điệu) và vai trò của nó trong việc khắc họa tính cách, phẩm chất của nhân vật. Ngôn ngữ trần thuật được sử dụng để miêu tả nhân vật một cách chân thực và sinh động. Kể việc thì sẽ kể về hành động, việc làm, ý nghĩa của các hành động đó mang lại.

Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để xây dựng các bài giảng, chuyên đề về văn học trung đại Việt Nam, giúp học sinh, sinh viên hiểu sâu hơn về giá trị của tác phẩm Lĩnh Nam chích quái lục và các nhân vật tiêu biểu trong tác phẩm. Luận văn này sẽ là nguồn tư liệu cho việc nghiên cứu, giảng dạy, học tập về tác phẩm Lĩnh Nam chích quái lục nói riêng, về văn xuôi tự sự nói chung.

Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để biên soạn các ấn phẩm giới thiệu về Lĩnh Nam chích quái lục và các nhân vật tiêu biểu trong tác phẩm, góp phần vào việc bảo tồn và quảng bá văn hóa dân gian Việt Nam đến với công chúng. Việc tìm hiểu ý nghĩa biểu tượng của motif nhân vật đóng góp vào việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.

Nghiên cứu này đã góp phần làm sáng tỏ các motif nhân vật phổ biến trong Lĩnh Nam chích quái lục, phân tích điểm nhìn trần thuật và ngôn ngữ trần thuật của tác giả, và chỉ ra những ứng dụng của kết quả nghiên cứu trong giảng dạy, nghiên cứu văn học và quảng bá văn hóa dân gian Việt Nam. Nghiên cứu hệ thống nhân vật dưới góc nhìn tự sự sẽ góp phần làm sáng tỏ đặc điểm tự sự của loại truyện ngắn giai đoạn này cũng như tư tưởng của thời đại.

Đề xuất các hướng nghiên cứu mới về nhân vật Lĩnh Nam chích quái lục, chẳng hạn như so sánh nhân vật trong tác phẩm với nhân vật trong các tác phẩm văn học khác cùng thời, hoặc nghiên cứu sự ảnh hưởng của tín ngưỡng dân gian đến việc xây dựng hình tượng nhân vật. Vì vậy, việc nghiên cứu riêng hệ thống nhân vật trong tác phẩm Lĩnh Nam chích quái lục và đặt hệ thống nhân vật đó dưới góc nhìn của tự sự học để phân tích là rất cần thiết.