Luận án tiến sĩ nghiên cứu truyền thuyết Phạm Nhan và tín ngưỡng thờ ác thần của người Việt tại Bắc Bộ

• Tác giả: Đoàn Thị Ngọc Anh
• Người hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn Thị Bích Hà
• Trường học: Đại học Sư phạm Hà Nội
• Chuyên ngành: Văn học dân gian
• Đề tài: Truyền thuyết Phạm Nhan và tín ngưỡng thờ ác thần của người Việt ở Bắc Bộ
• Loại tài liệu: luận án tiến sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• MỤC LỤC
• DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU
• 1. MỞ ĐẦU
• 1.1. Lí do chọn đề tài
• 1.2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
• 1.3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
• 1.4. Hướng tiếp cận và phương pháp nghiên cứu
• 2. TỔNG QUAN VỀ CƠ SỞ LÍ THUYẾT VÀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
• 2.1. Cơ sở lí thuyết của đề tài
• 2.2. Xác định một số thuật ngữ, khái niệm
• 2.3. Lí thuyết về mối quan hệ giữa tín ngưỡng dân gian và văn học dân gian
• 2.4. Từ thuyết vật linh đến tục thờ ác thần trong lịch sử
• 2.5. Lí thuyết về “an ninh tinh thần” và các nghi thức thờ cúng xuất phát từ sự sợ hãi
• 2.6. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
• 2.7. Lịch sử nghiên cứu về ác thần
• 2.8. Lịch sử nghiên cứu về Phạm Nhan
• 2.9. Đánh giá tình hình nghiên cứu và định hướng của đề tài
• 2.10. Tiểu kết chương 1
• 3. KHẢO SÁT HỆ THỐNG TRUYỀN THUYẾT PHẠM NHAN
• 3.1. Nhận diện truyền thuyết Phạm Nhan
• 3.2. Số lượng truyền thuyết
• 3.3. Sự phân bố truyền thuyết
• 3.4. Nhân vật Bá Nhan và Phạm Nhan
• 3.5. Nhân vật Phạm Nhan trong truyền thuyết
• 3.6. Tên gọi Phạm Nhan
• 3.7. Hoàn cảnh xuất hiện và đặc điểm nhân vật
• 3.8. Hành trạng nhân vật
• 3.9. Về sự tái sinh gây hại
• 3.10. Cốt truyện Phạm Nhan
• 3.11. Những môtip chính trong truyền thuyết Phạm Nhan
• 3.12. Kết cấu truyền thuyết Phạm Nhan
• 3.13. Tiểu kết chương 2
• 4. TRUYỀN THUYẾT PHẠM NHAN VÀ KIỂU TRUYỆN VỀ ÁC THẦN CỦA NGƯỜI VIỆT
• 4.1. Kiểu truyện về ác thần của người Việt
• 4.2. Ác thần và truyền thuyết về ác thần trong văn hóa Việt
• 4.3. Sự tương quan giữa kiểu truyện về ác thần của người Việt với truyền thuyết Phạm Nhan
• 4.4. Cặp đôi nhân vật Phạm Nhan - Đức Thánh Trần trong truyền thuyết về ác thần và phúc thần
• 4.5. Tương phản về môtip
• 4.6. Tương phản về kết cấu
• 4.7. Truyền thuyết Phạm Nhan trong đời sống văn hóa dân gian
• 4.8. Truyền thuyết về tục chữa bệnh
• 4.9. Truyền thuyết về tục cầu con
• 4.10. Truyền thuyết về tục che mặt của người phụ nữ
• 4.11. Tiểu kết chương 3
• 5. TỤC THỜ PHẠM NHAN TRONG TÍN NGƯỠNG THỜ ÁC THẦN CỦA NGƯỜI VIỆT
• 5.1. Hiện tượng Phạm Nhan trong văn hóa tín ngưỡng người Việt
• 5.2. Một số quan niệm khác nhau về việc thờ cúng Phạm Nhan
• 5.3. Những dấu tích thờ cúng Phạm Nhan
• 5.4. Những hèm tục có liên quan đến Phạm Nhan trong dân gian
• 5.5. Phạm Nhan - Đức Thánh Trần: hai loại hình tín ngưỡng
• 5.6. Tín ngưỡng, tục thờ ác thần của người Việt
• 5.7. Quan niệm về việc thờ ác thần
• 5.8. Di tích thờ ác thần
• 5.9. Những nghi lễ và tập tục thờ cúng ác thần của người Việt
• 5.10. Những đặc điểm có tính chất quy luật trong tín ngưỡng thờ Phạm Nhan và tục thờ ác thần của người Việt
• 5.11. Đặc điểm về nguồn gốc của việc thờ cúng ác thần
• 5.12. Đặc điểm về bản chất của việc thờ ác thần
• 5.13. Tiểu kết chương 4
• DANH MỤC NHỮNG CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Truyền thuyết Phạm Nhan

Truyền thuyết Phạm Nhan là một phần quan trọng trong văn học dân gian Việt Nam, đặc biệt là ở khu vực Bắc Bộ. Nhân vật Phạm Nhan được mô tả là một kẻ phản diện, gắn liền với những hành động ác độc và phản bội dân tộc. Truyền thuyết này không chỉ phản ánh lịch sử mà còn thể hiện sự tương tác giữa văn học dân gian và tín ngưỡng dân gian. Phạm Nhan được xem như một ác thần, một nhân vật được thờ cúng trong tín ngưỡng thờ ác thần của người Việt. Sự tồn tại của truyền thuyết này cho thấy mối quan hệ chặt chẽ giữa huyền thoại và văn hóa Việt Nam, đồng thời làm nổi bật vai trò của truyền thuyết trong việc bảo tồn và truyền tải các giá trị văn hóa.

1.1. Nhân vật Phạm Nhan

Nhân vật Phạm Nhan trong truyền thuyết được mô tả là một kẻ phản bội, gắn liền với những hành động ác độc và phản bội dân tộc. Tên gọi Phạm Nhan xuất hiện trong nhiều nguồn tư liệu, từ sách cổ đến truyền miệng dân gian. Nhân vật này thường được đặt trong bối cảnh lịch sử, gắn liền với chiến công của Đức Thánh Trần. Sự xuất hiện của Phạm Nhan trong truyền thuyết không chỉ phản ánh lịch sử mà còn thể hiện sự tương tác giữa văn học dân gian và tín ngưỡng dân gian.

1.2. Cốt truyện và kết cấu

Cốt truyện của truyền thuyết Phạm Nhan thường xoay quanh những hành động ác độc và sự trừng phạt của nhân vật này. Kết cấu truyền thuyết thường tuân theo mô hình nhân quả, nơi Phạm Nhan bị trừng phạt vì những tội ác của mình. Những môtip chính trong truyền thuyết bao gồm sự phản bội, sự trừng phạt, và sự tái sinh gây hại. Những môtip này không chỉ làm nổi bật tính cách nhân vật mà còn phản ánh những giá trị đạo đức và tín ngưỡng của người Việt.

II. Tín ngưỡng thờ ác thần

Tín ngưỡng thờ ác thần là một hiện tượng độc đáo trong văn hóa tâm linh của người Việt, đặc biệt là ở khu vực Bắc Bộ. Phạm Nhan được xem như một ác thần, một nhân vật được thờ cúng trong tín ngưỡng thờ ác thần của người Việt. Sự tồn tại của tín ngưỡng này cho thấy sự phức tạp và đa dạng trong tín ngưỡng dân gian của người Việt. Tín ngưỡng thờ ác thần không chỉ phản ánh nỗi sợ hãi của con người trước những thế lực siêu nhiên mà còn thể hiện sự tôn trọng và kính sợ đối với những thế lực đó.

2.1. Quan niệm về ác thần

Quan niệm về ác thần trong tín ngưỡng dân gian của người Việt thường gắn liền với những nhân vật có hành động ác độc hoặc phản bội. Những nhân vật này thường được thờ cúng để tránh sự trừng phạt hoặc để xoa dịu linh hồn của họ. Phạm Nhan là một ví dụ điển hình của ác thần, được thờ cúng trong nhiều địa phương ở Bắc Bộ. Quan niệm này phản ánh sự phức tạp trong tâm linh và tín ngưỡng của người Việt.

2.2. Nghi lễ và tập tục

Các nghi lễ và tập tục trong tín ngưỡng thờ ác thần thường mang tính chất đặc biệt, nhằm xoa dịu hoặc tránh sự trừng phạt của các ác thần. Những nghi lễ này thường được thực hiện tại các đền, miếu thờ cúng, nơi người dân đến để cầu xin sự bình an và tránh những điều xấu. Những hèm tục liên quan đến Phạm Nhan cũng được thực hiện một cách cẩn trọng, thể hiện sự kính sợ và tôn trọng đối với nhân vật này.

III. Văn hóa và tín ngưỡng người Việt Bắc Bộ

Văn hóa Việt Nam, đặc biệt là ở khu vực Bắc Bộ, được hình thành từ sự kết hợp giữa tín ngưỡng dân gian và phong tục tập quán. Truyền thuyết Phạm Nhan và tín ngưỡng thờ ác thần là một phần không thể tách rời của văn hóa này. Sự tồn tại của những truyền thuyết và tín ngưỡng này cho thấy sự phong phú và đa dạng trong đời sống tâm linh của người Việt. Những giá trị văn hóa và tín ngưỡng này không chỉ được bảo tồn mà còn được truyền tải qua nhiều thế hệ.

3.1. Tín ngưỡng tôn thờ

Tín ngưỡng tôn thờ trong văn hóa người Việt thường gắn liền với những nhân vật có công với dân tộc hoặc những nhân vật được coi là linh thiêng. Tuy nhiên, tín ngưỡng thờ ác thần lại là một hiện tượng đặc biệt, nơi những nhân vật phản diện cũng được thờ cúng. Hiện tượng này phản ánh sự phức tạp trong tâm linh và tín ngưỡng của người Việt, đồng thời cho thấy sự đa dạng trong tín ngưỡng truyền thống.

3.2. Phong tục tập quán

Phong tục tập quán của người Việt Bắc Bộ thường gắn liền với tín ngưỡng dân gian và tôn giáo bản địa. Những phong tục này không chỉ phản ánh đời sống tâm linh mà còn thể hiện sự kết nối giữa con người và thiên nhiên. Truyền thuyết Phạm Nhan và tín ngưỡng thờ ác thần là một phần không thể tách rời của những phong tục này, góp phần làm nên sự phong phú và đa dạng trong văn hóa người Việt.