Tổng quan nghiên cứu

Hoạt động đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB) tại các ngân hàng thương mại đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển cơ sở hạ tầng phục vụ hoạt động kinh doanh. Tại Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam (Vietcombank - VCB), năm 2023, ngân hàng đã thực hiện và chuẩn bị đầu tư 73 dự án XDCB với tổng ngân sách khoảng 300 tỷ đồng, đồng thời quyết toán hoàn thành 11 dự án trọng yếu. Hoạt động này tuy không trực tiếp tạo ra doanh thu nhưng chiếm tỷ trọng lớn trong ngân sách và ảnh hưởng đến hiệu quả vận hành của ngân hàng.

Tuy nhiên, hoạt động XDCB tiềm ẩn nhiều rủi ro như đội vốn, chậm tiến độ, chất lượng công trình không đảm bảo, dẫn đến thất thoát tài sản và ảnh hưởng uy tín. Ví dụ, một số dự án xây dựng trụ sở ngân hàng tại các địa phương đã gặp phải tình trạng xuống cấp nhanh chóng hoặc tranh chấp pháp lý kéo dài. Do đó, việc kiểm soát nội bộ (KSNB) hoạt động XDCB là yêu cầu cấp thiết nhằm đảm bảo sử dụng vốn hiệu quả, tuân thủ quy định pháp luật và nâng cao chất lượng công trình.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc hệ thống hóa cơ sở lý thuyết về KSNB, đánh giá thực trạng KSNB hoạt động XDCB tại VCB trong giai đoạn 2021-2023, phân tích ưu điểm, hạn chế và đề xuất giải pháp hoàn thiện hệ thống kiểm soát. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý dự án, giảm thiểu rủi ro và góp phần phát triển bền vững của ngân hàng.

Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn bộ hoạt động đầu tư xây dựng cơ bản tại VCB trên lãnh thổ Việt Nam, dựa trên dữ liệu thu thập từ báo cáo tài chính, quy định nội bộ và phỏng vấn cán bộ quản lý. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện hệ thống KSNB, góp phần nâng cao năng lực quản trị và kiểm soát rủi ro trong lĩnh vực đầu tư xây dựng cơ bản của các ngân hàng thương mại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình kiểm soát nội bộ (KSNB) hiện đại, trong đó nổi bật là khung COSO (Committee of Sponsoring Organizations) với 5 thành phần cấu thành: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát. COSO nhấn mạnh vai trò của KSNB trong việc đảm bảo tính chính xác của báo cáo tài chính, hiệu quả hoạt động và tuân thủ pháp luật.

Bên cạnh đó, nghiên cứu vận dụng khung lý thuyết KSNB theo Basel II, tập trung vào ba trụ cột: yêu cầu vốn tối thiểu, quy trình kiểm tra kiểm soát và nguyên tắc công khai thông tin. Basel II cung cấp cơ sở cho việc xây dựng hệ thống kiểm soát rủi ro toàn diện trong ngân hàng, đặc biệt là trong quản lý rủi ro hoạt động đầu tư xây dựng cơ bản.

Ngoài ra, các quy định pháp luật Việt Nam như Thông tư số 13/2018/TT-NHNN về KSNB trong ngân hàng thương mại cũng được áp dụng để đảm bảo tính pháp lý và phù hợp với thực tiễn hoạt động của VCB. Các khái niệm chính bao gồm: kiểm soát nội bộ, rủi ro hoạt động, quản lý dự án đầu tư xây dựng cơ bản, và ba tuyến bảo vệ độc lập trong KSNB.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp. Dữ liệu sơ cấp được thu thập thông qua phỏng vấn các cán bộ quản lý, nhân viên phòng ban nghiệp vụ và chức năng tại VCB nhằm đánh giá thực trạng và nhu cầu về KSNB. Dữ liệu thứ cấp bao gồm báo cáo tài chính, báo cáo thường niên năm 2023, các văn bản quy định nội bộ, và các tài liệu pháp luật liên quan.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm các phòng ban chủ chốt tham gia vào hoạt động XDCB và KSNB tại VCB, với phương pháp chọn mẫu theo tiêu chí chuyên môn và vai trò trong quy trình kiểm soát. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp mô tả, so sánh và đánh giá định tính kết hợp định lượng, sử dụng các chỉ số tài chính và số liệu dự án để minh chứng.

Timeline nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2021-2023, phù hợp với dữ liệu thu thập và các báo cáo nội bộ của VCB. Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính khách quan, toàn diện và khả thi trong việc đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp hoàn thiện KSNB hoạt động đầu tư xây dựng cơ bản.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng môi trường kiểm soát tại VCB: Cơ cấu bộ máy quản lý được tổ chức chặt chẽ với các phòng ban chuyên trách như Phòng Quản lý XDCB, Phòng Tài chính Kế toán, Ban Kiểm tra nội bộ và Ban Giám sát hoạt động. Tính đến cuối năm 2023, VCB có 23.493 nhân viên với trình độ chuyên môn cao, trong đó các thành viên ban lãnh đạo đều có bằng cử nhân trở lên. Mức thu nhập bình quân đạt 41,8 triệu đồng/người/tháng, tăng 5% so với năm trước, góp phần thu hút và giữ chân nhân sự chất lượng.

  2. Đánh giá rủi ro và quản lý rủi ro: VCB áp dụng mô hình ba tuyến bảo vệ độc lập trong KSNB, trong đó tuyến thứ nhất gồm các phòng ban nghiệp vụ nhận diện và kiểm soát rủi ro sơ khai; tuyến thứ hai là bộ phận quản lý rủi ro và pháp chế xây dựng chính sách; tuyến thứ ba là kiểm toán nội bộ thực hiện giám sát độc lập. Năm 2023, VCB đã xây dựng và cập nhật các chính sách quản lý rủi ro phù hợp với quy định của Ngân hàng Nhà nước và Basel II, đảm bảo tuân thủ và nâng cao hiệu quả kiểm soát.

  3. Hiệu quả hoạt động XDCB và KSNB: Trong năm 2023, VCB thực hiện 73 dự án XDCB với tổng ngân sách khoảng 300 tỷ đồng, tăng 158% về số lượng dự án và 247% về tổng mức đầu tư so với giai đoạn trước. Tuy nhiên, công tác theo dõi và báo cáo kết quả đầu tư vẫn còn thực hiện thủ công, dẫn đến tiềm ẩn sai sót trong kiểm soát. Việc áp dụng hệ thống phần mềm kế toán và báo cáo còn hạn chế, ảnh hưởng đến tính kịp thời và chính xác của thông tin.

  4. Ưu điểm và hạn chế trong KSNB hoạt động XDCB: VCB có môi trường kiểm soát tốt với sự phân công rõ ràng, quy trình phê duyệt chặt chẽ và văn hóa kiểm soát được duy trì. Tuy nhiên, còn tồn tại hạn chế như thiếu đồng bộ trong hệ thống thông tin quản lý, chưa tối ưu hóa quy trình kiểm soát tự động, và một số rủi ro về tiến độ, chi phí chưa được kiểm soát triệt để. So sánh với các ngân hàng khác trong khu vực, VCB có mức độ tuân thủ cao nhưng cần nâng cao hơn nữa về công nghệ và quản lý dữ liệu.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên chủ yếu do quy mô dự án XDCB ngày càng lớn, tính phức tạp cao và yêu cầu tuân thủ nhiều quy định pháp luật. Việc chưa áp dụng rộng rãi công nghệ thông tin trong quản lý dự án và kiểm soát nội bộ làm giảm hiệu quả giám sát và phát hiện sai phạm kịp thời. So với các nghiên cứu trong ngành ngân hàng, kết quả này phù hợp với xu hướng chung về thách thức trong quản lý dự án đầu tư xây dựng cơ bản.

Việc duy trì mô hình ba tuyến bảo vệ giúp VCB kiểm soát rủi ro hiệu quả, tuy nhiên cần tăng cường phối hợp giữa các bộ phận và nâng cao năng lực nhân sự chuyên môn. Các biểu đồ thể hiện biến động chi phí XDCB, số lượng dự án và các chỉ tiêu kinh doanh chính năm 2023 minh họa rõ sự tăng trưởng và áp lực quản lý ngày càng lớn. Bảng so sánh các chỉ tiêu tài chính và hiệu quả dự án giúp đánh giá mức độ ảnh hưởng của KSNB đến kết quả hoạt động ngân hàng.

Kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò thiết yếu của KSNB trong việc bảo vệ tài sản, nâng cao hiệu quả sử dụng vốn và đảm bảo tuân thủ pháp luật trong hoạt động đầu tư xây dựng cơ bản tại ngân hàng thương mại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý và kiểm soát XDCB: Triển khai hệ thống phần mềm quản lý dự án và báo cáo tự động nhằm nâng cao tính chính xác, kịp thời và minh bạch trong theo dõi tiến độ, chi phí và chất lượng công trình. Mục tiêu giảm thiểu sai sót báo cáo xuống dưới 5% trong vòng 12 tháng, do phòng Công nghệ thông tin phối hợp với Phòng Quản lý XDCB thực hiện.

  2. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực nhân sự: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quản lý rủi ro, kiểm soát nội bộ và kỹ năng công nghệ cho cán bộ tham gia hoạt động XDCB. Mục tiêu đạt tỷ lệ 90% nhân viên liên quan được đào tạo trong năm 2024, do Phòng Nhân sự và Trường đào tạo VCB phối hợp triển khai.

  3. Hoàn thiện quy trình kiểm soát và phân quyền rõ ràng: Rà soát, cập nhật và chuẩn hóa các quy trình phê duyệt, kiểm tra, giám sát dự án XDCB nhằm đảm bảo phân tách chức năng, tránh xung đột lợi ích và tăng cường trách nhiệm cá nhân. Mục tiêu hoàn thành trong 6 tháng, do Ban Kiểm soát và Phòng Quản lý XDCB chủ trì.

  4. Tăng cường giám sát và đánh giá định kỳ: Thiết lập cơ chế đánh giá giữa kỳ và cuối kỳ dự án với sự tham gia của các bộ phận độc lập nhằm phát hiện sớm các rủi ro và sai phạm, đồng thời đề xuất biện pháp khắc phục kịp thời. Mục tiêu thực hiện ít nhất 2 lần đánh giá cho mỗi dự án lớn trong năm, do Ban Giám sát hoạt động phối hợp với Ban Kiểm tra nội bộ thực hiện.

  5. Xây dựng văn hóa kiểm soát và đạo đức nghề nghiệp: Đẩy mạnh tuyên truyền, phổ biến chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp và văn hóa kiểm soát trong toàn hệ thống, tạo môi trường làm việc minh bạch, trung thực và trách nhiệm. Mục tiêu nâng cao nhận thức kiểm soát nội bộ lên trên 95% cán bộ nhân viên trong 12 tháng, do Ban Lãnh đạo và Phòng Truyền thông phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ban lãnh đạo và quản lý ngân hàng thương mại: Giúp hiểu rõ về vai trò và tầm quan trọng của KSNB trong hoạt động đầu tư xây dựng cơ bản, từ đó xây dựng chiến lược quản lý rủi ro hiệu quả và nâng cao năng lực kiểm soát nội bộ.

  2. Phòng ban chuyên trách quản lý dự án và kiểm soát nội bộ: Cung cấp các kiến thức, quy trình và mô hình thực tiễn để áp dụng trong công tác giám sát, đánh giá và kiểm soát các dự án xây dựng cơ bản, giúp nâng cao hiệu quả công việc.

  3. Chuyên gia tư vấn và kiểm toán nội bộ: Là tài liệu tham khảo quan trọng để đánh giá thực trạng KSNB, phát hiện các điểm yếu và đề xuất giải pháp cải tiến phù hợp với đặc thù hoạt động ngân hàng thương mại.

  4. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Kế toán, Kiểm toán, Quản trị rủi ro: Hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về kiểm soát nội bộ trong lĩnh vực ngân hàng, đặc biệt là trong quản lý dự án đầu tư xây dựng cơ bản, góp phần nâng cao kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kiểm soát nội bộ hoạt động đầu tư xây dựng cơ bản là gì?
    Kiểm soát nội bộ trong hoạt động XDCB là hệ thống các quy trình, chính sách và thủ tục nhằm đảm bảo việc sử dụng vốn đầu tư hiệu quả, tuân thủ quy định pháp luật và nội bộ, đồng thời giảm thiểu rủi ro về tiến độ, chi phí và chất lượng công trình. Ví dụ, VCB áp dụng mô hình ba tuyến bảo vệ để kiểm soát rủi ro trong các dự án XDCB.

  2. Tại sao KSNB lại quan trọng đối với ngân hàng trong hoạt động XDCB?
    KSNB giúp ngân hàng ngăn ngừa thất thoát tài sản, đảm bảo dự án hoàn thành đúng tiến độ và chất lượng, đồng thời tuân thủ các quy định pháp luật. Điều này góp phần bảo vệ uy tín và tăng hiệu quả sử dụng nguồn vốn, như đã thể hiện qua việc VCB duy trì môi trường kiểm soát chặt chẽ và văn hóa kiểm soát.

  3. Các thành phần chính của hệ thống KSNB theo COSO là gì?
    Hệ thống KSNB theo COSO gồm 5 thành phần: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát. Mỗi thành phần đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng hệ thống kiểm soát toàn diện và hiệu quả.

  4. Mô hình ba tuyến bảo vệ trong KSNB hoạt động XDCB gồm những gì?
    Tuyến thứ nhất là các bộ phận nghiệp vụ nhận diện và kiểm soát rủi ro; tuyến thứ hai là bộ phận quản lý rủi ro và pháp chế xây dựng chính sách; tuyến thứ ba là kiểm toán nội bộ giám sát độc lập. Mô hình này giúp phân tách chức năng và tăng cường hiệu quả kiểm soát.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả KSNB trong hoạt động XDCB tại ngân hàng?
    Cần ứng dụng công nghệ thông tin để tự động hóa quy trình, tăng cường đào tạo nhân sự, hoàn thiện quy trình kiểm soát, tăng cường giám sát định kỳ và xây dựng văn hóa kiểm soát. VCB đã triển khai nhiều giải pháp như đào tạo trực tuyến, áp dụng hệ thống quản lý SAP và xây dựng chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp nhằm nâng cao hiệu quả KSNB.

Kết luận

  • Hoạt động đầu tư xây dựng cơ bản tại Vietcombank có quy mô lớn, chiếm tỷ trọng ngân sách đáng kể, đòi hỏi hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả để quản lý rủi ro và nâng cao hiệu quả sử dụng vốn.
  • Nghiên cứu đã hệ thống hóa cơ sở lý thuyết về KSNB theo COSO, Basel II và quy định pháp luật Việt Nam, làm cơ sở cho việc đánh giá thực trạng tại VCB.
  • Thực trạng KSNB tại VCB cho thấy môi trường kiểm soát được tổ chức chặt chẽ, tuy nhiên còn tồn tại hạn chế về ứng dụng công nghệ và quy trình kiểm soát tự động.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm bao gồm ứng dụng công nghệ, đào tạo nhân sự, hoàn thiện quy trình và tăng cường giám sát nhằm nâng cao hiệu quả KSNB hoạt động XDCB.
  • Nghiên cứu góp phần nâng cao nhận thức và năng lực quản lý rủi ro trong hoạt động đầu tư xây dựng cơ bản tại ngân hàng thương mại, đồng thời mở ra hướng nghiên cứu tiếp theo về ứng dụng công nghệ số trong kiểm soát nội bộ.

Để tiếp tục phát triển, các đơn vị quản lý tại VCB cần triển khai đồng bộ các giải pháp đề xuất trong vòng 12-18 tháng tới, đồng thời theo dõi, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh kịp thời. Quý độc giả và các chuyên gia trong lĩnh vực ngân hàng, kiểm soát nội bộ được khuyến khích tham khảo và áp dụng các kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả quản trị và kiểm soát rủi ro trong hoạt động đầu tư xây dựng cơ bản.