Tổng quan nghiên cứu

Thuế giá trị gia tăng (GTGT) là nguồn thu chính của ngân sách nhà nước, đóng vai trò quan trọng trong điều tiết vĩ mô nền kinh tế và đảm bảo công bằng xã hội. Tại tỉnh Bình Định, tổng thu ngân sách năm 2018 đạt 8.324 tỷ đồng, vượt 134,5% dự toán, trong đó thuế GTGT chiếm 55,6% tổng số thu từ khối doanh nghiệp. Hoàn thuế GTGT đối với dự án đầu tư là một chế định pháp luật nhằm tạo điều kiện cho doanh nghiệp thu hồi vốn đã ứng trước, góp phần thúc đẩy sản xuất kinh doanh và tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, công tác hoàn thuế GTGT tại Cục Thuế tỉnh Bình Định còn tồn tại nhiều hạn chế như chính sách chưa rõ ràng về doanh nghiệp mới thành lập, tiến độ đầu tư, dự án đầu tư phân kỳ, cũng như tình trạng lợi dụng chính sách để trục lợi, gây thất thoát ngân sách nhà nước.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm hoàn thiện kiểm soát nội bộ (KSNB) hoàn thuế GTGT đối với dự án đầu tư tại Cục Thuế tỉnh Bình Định, qua đó nâng cao hiệu quả quản lý, giảm thiểu rủi ro gian lận và thất thoát ngân sách. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hoạt động kiểm soát nội bộ hoàn thuế GTGT tại Cục Thuế tỉnh Bình Định trong giai đoạn từ tháng 11/2018 đến tháng 5/2019. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đảm bảo tuân thủ pháp luật thuế, nâng cao hiệu quả quản lý thuế và góp phần phát triển kinh tế địa phương thông qua việc hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: Báo cáo COSO 2013 và hướng dẫn KSNB của INTOSAI. Báo cáo COSO 2013 định nghĩa kiểm soát nội bộ là một quá trình do con người thiết lập nhằm cung cấp sự đảm bảo hợp lý để đạt được các mục tiêu về hiệu quả hoạt động, báo cáo tài chính đáng tin cậy và tuân thủ pháp luật. COSO 2013 nhấn mạnh năm thành phần cấu thành KSNB: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát.

Hướng dẫn của INTOSAI tập trung vào KSNB trong khu vực công, nhấn mạnh vai trò của KSNB trong việc bảo vệ nguồn lực, tuân thủ quy định pháp luật và cung cấp thông tin quản lý kịp thời, đáng tin cậy. INTOSAI cũng đề cập đến các mục tiêu KSNB trong khu vực công gồm: hiệu quả hoạt động, báo cáo tài chính, tuân thủ và bảo vệ nguồn lực.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng bao gồm: thuế GTGT, hoàn thuế GTGT, dự án đầu tư, kiểm soát nội bộ, rủi ro trong hoàn thuế, nguyên tắc phân công, phân nhiệm, bất kiêm nhiệm và ủy quyền phê chuẩn trong kiểm soát nội bộ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính kết hợp thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua phỏng vấn trực tiếp và khảo sát bằng bảng câu hỏi với các đối tượng gồm Cục trưởng, Phó cục trưởng, Trưởng phòng, Phó trưởng phòng và công chức kiểm tra thuế tại Cục Thuế tỉnh Bình Định. Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên được áp dụng để đảm bảo tính đại diện.

Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các văn bản pháp luật, báo cáo thuế, tài liệu hướng dẫn của Bộ Tài chính, Tổng cục Thuế và các nghiên cứu trước đây liên quan đến kiểm soát nội bộ và hoàn thuế GTGT. Phân tích dữ liệu dựa trên mô hình COSO 2013, đánh giá thực trạng KSNB qua các thành phần cấu thành, nhận diện rủi ro và đề xuất giải pháp hoàn thiện.

Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 11/2018 đến tháng 5/2019, tập trung phân tích thực trạng giai đoạn 2014-2018 và đề xuất các giải pháp phù hợp với điều kiện thực tế của Cục Thuế tỉnh Bình Định.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng kiểm soát nội bộ còn nhiều hạn chế: Qua khảo sát, chỉ khoảng 65% cán bộ công chức tại Cục Thuế tỉnh Bình Định nhận định môi trường kiểm soát chưa được thiết lập đầy đủ, đặc biệt về chính sách nhân sự và năng lực nhân viên. Hoạt động kiểm soát như phân quyền, phê duyệt và kiểm tra sổ sách chưa đồng bộ, dẫn đến rủi ro gian lận và sai sót.

  2. Rủi ro trong hoàn thuế GTGT đối với dự án đầu tư cao: Số liệu cho thấy, trong giai đoạn 2014-2018, có khoảng 30% hồ sơ hoàn thuế bị phát hiện có sai phạm liên quan đến vốn điều lệ, điều kiện kinh doanh và hồ sơ pháp lý không đầy đủ. Tỷ lệ hồ sơ bị từ chối hoàn thuế tăng 12% so với giai đoạn trước đó, phản ánh sự phức tạp và thiếu đồng bộ trong quy trình kiểm soát.

  3. Chưa có sự phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan: Việc phối hợp giữa Cục Thuế với các cơ quan chuyên môn như Sở Kế hoạch và Đầu tư, Sở Tài chính còn hạn chế, dẫn đến khó khăn trong việc xác minh điều kiện đầu tư và vốn góp thực tế của doanh nghiệp. Khoảng 40% cán bộ khảo sát cho biết thiếu thông tin liên ngành làm giảm hiệu quả kiểm soát.

  4. Chính sách pháp luật chưa rõ ràng và đồng bộ: Các quy định về điều kiện hoàn thuế, đặc biệt liên quan đến dự án đầu tư phân kỳ, dự án đã đi vào hoạt động hay chưa, còn nhiều điểm mơ hồ. Điều này tạo điều kiện cho doanh nghiệp lợi dụng chính sách để trục lợi, gây thất thoát ngân sách.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy môi trường kiểm soát nội bộ tại Cục Thuế tỉnh Bình Định chưa đáp ứng đầy đủ các yêu cầu của báo cáo COSO 2013, đặc biệt về năng lực nhân viên và chính sách nhân sự. Việc thiếu sự phối hợp liên ngành làm giảm khả năng đánh giá rủi ro và kiểm soát gian lận trong hoàn thuế GTGT đối với dự án đầu tư. So sánh với các nghiên cứu trước đây trong ngành thuế, kết quả này tương đồng với nhận định về những khó khăn trong kiểm soát nội bộ tại các cơ quan thuế địa phương.

Việc nhận diện rủi ro liên quan đến vốn điều lệ, điều kiện kinh doanh có điều kiện và hồ sơ pháp lý không đầy đủ là phù hợp với thực tiễn tại nhiều địa phương khác, cho thấy cần thiết phải hoàn thiện quy trình kiểm soát và tăng cường phối hợp liên ngành. Các biểu đồ phân tích tỷ lệ hồ sơ hoàn thuế bị từ chối theo năm và nguyên nhân từ chối sẽ minh họa rõ nét các vấn đề tồn tại.

Ngoài ra, việc chính sách pháp luật chưa đồng bộ và thiếu rõ ràng tạo ra kẽ hở cho gian lận, điều này cũng được phản ánh trong các báo cáo kiểm toán nhà nước và các nghiên cứu quốc tế về quản lý thuế GTGT. Do đó, việc hoàn thiện hệ thống pháp luật và quy trình kiểm soát là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả quản lý thuế.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực cán bộ thuế: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về chính sách thuế GTGT, kỹ năng kiểm soát nội bộ và nhận diện rủi ro cho cán bộ công chức, đặc biệt là bộ phận kiểm tra hoàn thuế. Mục tiêu nâng tỷ lệ cán bộ có chứng chỉ nghiệp vụ thuế đạt trên 90% trong vòng 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Cục Thuế tỉnh Bình Định phối hợp với Trường Đại học Quy Nhơn.

  2. Hoàn thiện quy trình kiểm soát nội bộ theo chuẩn mực COSO 2013: Xây dựng và áp dụng quy trình kiểm soát nội bộ chặt chẽ, bao gồm phân công phân nhiệm rõ ràng, kiểm soát chéo và phê duyệt các hồ sơ hoàn thuế. Thời gian triển khai trong 6 tháng, đánh giá hiệu quả định kỳ hàng quý. Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo Cục Thuế.

  3. Tăng cường phối hợp liên ngành: Thiết lập cơ chế trao đổi thông tin thường xuyên giữa Cục Thuế với các cơ quan như Sở Kế hoạch và Đầu tư, Sở Tài chính để xác minh điều kiện đầu tư, vốn góp và hồ sơ pháp lý của doanh nghiệp. Mục tiêu hoàn thành cơ chế phối hợp trong 3 tháng và áp dụng hiệu quả trong năm tài chính tiếp theo.

  4. Rà soát, đề xuất sửa đổi chính sách pháp luật: Tổng hợp các vướng mắc, mâu thuẫn trong quy định về hoàn thuế GTGT đối với dự án đầu tư và đề xuất Bộ Tài chính, Quốc hội sửa đổi, bổ sung để đảm bảo tính rõ ràng, đồng bộ và khả thi. Thời gian thực hiện trong 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Cục Thuế phối hợp với Tổng cục Thuế và các cơ quan liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý thuế tại các Cục Thuế địa phương: Giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng kiểm soát nội bộ hoàn thuế GTGT, áp dụng các giải pháp thực tiễn để giảm thiểu rủi ro và gian lận.

  2. Nhà hoạch định chính sách thuế: Cung cấp cơ sở khoa học để rà soát, hoàn thiện chính sách pháp luật về thuế GTGT và hoàn thuế, đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả trong quản lý thuế.

  3. Các doanh nghiệp đầu tư: Hiểu rõ các quy định về hoàn thuế GTGT đối với dự án đầu tư, từ đó tuân thủ pháp luật, tránh rủi ro bị từ chối hoàn thuế và nâng cao hiệu quả tài chính.

  4. Giảng viên và sinh viên ngành Kế toán, Tài chính - Thuế: Là tài liệu tham khảo bổ ích cho việc nghiên cứu, giảng dạy về kiểm soát nội bộ, quản lý thuế và chính sách thuế GTGT trong khu vực công.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoàn thuế GTGT đối với dự án đầu tư là gì?
    Hoàn thuế GTGT đối với dự án đầu tư là việc Nhà nước trả lại số thuế GTGT mà doanh nghiệp đã nộp trong quá trình đầu tư dự án, nhằm giúp doanh nghiệp thu hồi vốn đã ứng trước, theo quy định của pháp luật thuế.

  2. Những điều kiện chính để được hoàn thuế GTGT đối với dự án đầu tư?
    Doanh nghiệp phải đăng ký nộp thuế theo phương pháp khấu trừ, dự án đầu tư được cơ quan có thẩm quyền phê duyệt, và số thuế GTGT đầu vào chưa được khấu trừ từ 300 triệu đồng trở lên.

  3. Nguyên nhân chính dẫn đến rủi ro trong hoàn thuế GTGT?
    Bao gồm hồ sơ pháp lý không đầy đủ, doanh nghiệp không góp đủ vốn điều lệ, dự án đầu tư không đáp ứng điều kiện kinh doanh có điều kiện, và chính sách pháp luật chưa rõ ràng, tạo kẽ hở cho gian lận.

  4. Kiểm soát nội bộ giúp gì trong công tác hoàn thuế GTGT?
    Kiểm soát nội bộ giúp phát hiện, ngăn ngừa sai phạm và gian lận, đảm bảo tuân thủ pháp luật, nâng cao hiệu quả quản lý thuế và bảo vệ nguồn thu ngân sách nhà nước.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả kiểm soát nội bộ tại Cục Thuế tỉnh Bình Định?
    Cần tăng cường đào tạo cán bộ, hoàn thiện quy trình kiểm soát theo chuẩn mực quốc tế, tăng cường phối hợp liên ngành và đề xuất sửa đổi chính sách pháp luật để đảm bảo tính đồng bộ và rõ ràng.

Kết luận

  • Kiểm soát nội bộ hoàn thuế GTGT đối với dự án đầu tư tại Cục Thuế tỉnh Bình Định còn nhiều hạn chế, đặc biệt về môi trường kiểm soát và phối hợp liên ngành.
  • Rủi ro gian lận và sai phạm trong hoàn thuế chiếm tỷ lệ đáng kể, ảnh hưởng đến nguồn thu ngân sách và công bằng xã hội.
  • Áp dụng mô hình COSO 2013 giúp nhận diện các yếu tố cấu thành kiểm soát nội bộ và đề xuất giải pháp phù hợp.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể gồm đào tạo cán bộ, hoàn thiện quy trình, tăng cường phối hợp và sửa đổi chính sách pháp luật.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho việc nâng cao hiệu quả quản lý thuế, góp phần phát triển kinh tế tỉnh Bình Định trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Cục Thuế tỉnh Bình Định cần triển khai ngay các giải pháp đề xuất, đồng thời phối hợp với các cơ quan liên quan để hoàn thiện chính sách và quy trình kiểm soát nội bộ hoàn thuế GTGT. Các nhà quản lý và chuyên gia thuế được khuyến khích tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu này nhằm nâng cao hiệu quả công tác quản lý thuế.