Tổng quan nghiên cứu

Theo thống kê của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội năm 2019, Việt Nam có khoảng 157.000 trẻ em bị bỏ rơi và trẻ mồ côi, trong đó trẻ vị thành niên mồ côi là nhóm đối tượng đặc biệt cần được quan tâm hỗ trợ. Trẻ vị thành niên là giai đoạn chuyển tiếp quan trọng trong quá trình phát triển nhân cách, khi trẻ bắt đầu tách khỏi ảnh hưởng gia đình và gắn kết nhiều hơn với bạn bè. Tình bạn đóng vai trò thiết yếu trong việc hỗ trợ tinh thần, xã hội và phát triển lành mạnh của trẻ, đặc biệt với trẻ mồ côi vốn thiếu thốn tình cảm gia đình. Tuy nhiên, thực tế tại Làng trẻ SOS Hà Nội cho thấy trẻ mồ côi vị thành niên gặp nhiều khó khăn trong việc xây dựng và duy trì các mối quan hệ bạn bè lành mạnh, ảnh hưởng đến sự hòa nhập cộng đồng và phát triển toàn diện.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm ứng dụng công tác xã hội nhóm để hỗ trợ trẻ vị thành niên mồ côi tại Làng trẻ SOS Hà Nội biết cách xây dựng tình bạn, từ đó nâng cao nhận thức, kỹ năng giao tiếp và khả năng hòa nhập xã hội của các em. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 4 đến tháng 7 năm 2020, tập trung tại Làng trẻ SOS Hà Nội, với đối tượng là trẻ vị thành niên mồ côi đang sinh sống và học tập tại đây. Kết quả nghiên cứu không chỉ góp phần làm rõ thực trạng quan hệ bạn bè của trẻ mồ côi mà còn đề xuất các giải pháp can thiệp hiệu quả, có ý nghĩa thực tiễn trong công tác xã hội và phát triển bền vững cho nhóm trẻ này.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính:

  • Thuyết nhu cầu của Maslow: Phân loại nhu cầu của con người thành 5 cấp bậc từ cơ bản đến cao cấp, trong đó nhu cầu xã hội (bao gồm tình bạn, sự gắn kết) là yếu tố quan trọng giúp trẻ mồ côi bù đắp khoảng trống tình cảm, nâng cao sự tự tin và phát triển nhân cách toàn diện.

  • Lý thuyết nhận thức - hành vi: Nhấn mạnh vai trò của nhận thức trong việc hình thành hành vi. Theo đó, suy nghĩ và nhận thức tích cực sẽ thúc đẩy hành vi giao tiếp, xây dựng mối quan hệ bạn bè lành mạnh, trong khi nhận thức tiêu cực có thể dẫn đến hành vi cô lập, tự ti.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng mô hình công tác xã hội nhóm theo Toseland và Rivas (1998) với 4 giai đoạn: chuẩn bị và thành lập nhóm, nhóm bắt đầu hoạt động, can thiệp thực hiện nhiệm vụ, và kết thúc nhóm. Mô hình này giúp tổ chức các hoạt động hỗ trợ trẻ vị thành niên mồ côi phát triển kỹ năng xây dựng tình bạn trong môi trường nhóm an toàn, thân thiện.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: trẻ em mồ côi (theo Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em Việt Nam), trẻ vị thành niên (từ 10-18 tuổi), công tác xã hội nhóm, và tình bạn (mối quan hệ tình cảm hai chiều, dựa trên sự tin tưởng, tôn trọng và chia sẻ).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp định lượng và định tính:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ 100 trẻ vị thành niên mồ côi tại Làng trẻ SOS Hà Nội, cán bộ quản lý, giáo viên chủ nhiệm và nhân viên công tác xã hội tại làng trẻ.

  • Phương pháp thu thập thông tin: Bao gồm khảo sát bằng bảng hỏi, phỏng vấn sâu với 16 trường hợp, quan sát trực tiếp các hoạt động nhóm và môi trường sống của trẻ.

  • Phương pháp phân tích: Dữ liệu định lượng được xử lý bằng phần mềm SPSS 16 for Windows để phân tích thống kê mô tả và tương quan. Dữ liệu định tính được phân tích nội dung nhằm làm rõ các vấn đề tâm lý, xã hội và thực trạng xây dựng tình bạn của trẻ.

  • Timeline nghiên cứu: Từ ngày 9/4/2020 đến 14/7/2020, gồm các giai đoạn khảo sát, can thiệp nhóm, đánh giá và tổng hợp kết quả.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: 100 trẻ vị thành niên mồ côi được chọn theo tiêu chí đang sinh sống tại Làng trẻ SOS Hà Nội, trong độ tuổi 10-18, bao gồm cả trẻ đang học tại trường ngoài cộng đồng và trong làng.

Phương pháp công tác xã hội nhóm được áp dụng trong can thiệp nhằm hỗ trợ trẻ nhận thức đúng về tình bạn, phát triển kỹ năng giao tiếp, chia sẻ và duy trì các mối quan hệ bạn bè lành mạnh.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về tình bạn: 46% trẻ vị thành niên mồ côi tại Làng trẻ SOS cho rằng tình bạn nảy sinh khi hai người có cùng hoàn cảnh sống; 25% nhận thức tình bạn dựa trên sự tương đồng về tính cách, sở thích và quan niệm sống; 20% hiểu tình bạn là mối quan hệ gắn bó tình cảm hai chiều. Điều này cho thấy trẻ có nhận thức khá đầy đủ về bản chất tình bạn, tuy nhiên sự tập trung vào yếu tố hoàn cảnh sống có thể hạn chế khả năng mở rộng quan hệ với các nhóm bạn khác.

  2. Vai trò của tình bạn: 36% trẻ cho rằng tình bạn giúp họ vui vẻ và hạnh phúc hơn; 17% cho biết tình bạn giúp học tập tốt hơn; 14% cảm thấy được tôn trọng nhờ tình bạn; 10% cho rằng tình bạn giúp hoàn thành công việc. Tuy nhiên, vẫn có 6% trẻ cảm thấy tình bạn làm họ bị lệ thuộc và 3% cho rằng tình bạn không có ý nghĩa. Điều này phản ánh sự đa dạng trong nhận thức về vai trò tình bạn, đồng thời chỉ ra một số trẻ có quan điểm tiêu cực hoặc chưa nhận thức đầy đủ về lợi ích của tình bạn.

  3. Cách thức xây dựng tình bạn: 35% trẻ cho biết xây dựng tình bạn tốt khi biết tôn trọng bản thân và người khác; 21% nhấn mạnh việc quan tâm đến người khác; 13% sẵn sàng chia sẻ khó khăn với bạn; 11% thường xuyên khen ngợi bạn; 8% tự tin vào bản thân. Một số trẻ vẫn cho rằng mua quà (6%) hoặc nhường nhịn bạn dù đúng hay sai (5%) là cách xây dựng tình bạn, điều này có thể dẫn đến các mối quan hệ không lành mạnh.

  4. Thực trạng quan hệ bạn bè: 71% trẻ có từ 1 đến 10 bạn bè, 25% có hơn 10 bạn, chỉ 4% không có bạn. Mối quan hệ chủ yếu là với bạn bè trong Làng (25%) hoặc cả trong Làng và trường học nhưng nhiều hơn trong Làng (66%). Tỷ lệ tương tác với bạn ngoài Làng rất thấp (2%). Về chất lượng quan hệ, 90% trẻ không bị bạn bè đánh đập, 53% thỉnh thoảng bị bạn bè xa lánh, 52% thường xuyên được bạn bè giúp đỡ trong học tập, 41% thỉnh thoảng cảm thấy được tôn trọng và có vị trí quan trọng trong nhóm bạn.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy trẻ vị thành niên mồ côi tại Làng trẻ SOS Hà Nội có nhận thức tương đối đầy đủ về tình bạn và vai trò của nó trong cuộc sống, phù hợp với lý thuyết nhu cầu xã hội của Maslow. Tuy nhiên, sự tập trung vào yếu tố hoàn cảnh sống chung làm hạn chế khả năng mở rộng mạng lưới bạn bè đa dạng, ảnh hưởng đến sự hòa nhập cộng đồng.

Nhận thức về cách thức xây dựng tình bạn còn nhiều điểm chưa hoàn thiện, một số trẻ vẫn dựa vào vật chất hoặc nhượng bộ không đúng cách, có thể dẫn đến các mối quan hệ không bền vững hoặc lệ thuộc. Điều này phù hợp với lý thuyết nhận thức - hành vi, khi nhận thức sai lệch sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi và mối quan hệ xã hội.

Thực trạng quan hệ bạn bè cho thấy trẻ chủ yếu kết bạn trong môi trường Làng, ít giao lưu với bạn ngoài cộng đồng, điều này có thể do sự tự ti, mặc cảm hoặc thiếu kỹ năng giao tiếp. Mặc dù đa số trẻ có bạn bè và được hỗ trợ trong học tập, vẫn tồn tại hiện tượng bị xa lánh hoặc trêu chọc, ảnh hưởng đến tâm lý và sự phát triển xã hội của trẻ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố số lượng bạn bè, bảng tần suất các biểu hiện trong quan hệ bạn bè và biểu đồ tỷ lệ nhận thức về vai trò tình bạn để minh họa rõ nét hơn các phát hiện.

So sánh với các nghiên cứu trước đây cho thấy kết quả phù hợp với thực trạng trẻ mồ côi và trẻ có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn tại Việt Nam và quốc tế, đồng thời nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết về các can thiệp công tác xã hội nhóm nhằm nâng cao kỹ năng xây dựng và duy trì tình bạn cho trẻ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các chương trình đào tạo kỹ năng xây dựng tình bạn cho trẻ vị thành niên mồ côi

    • Động từ hành động: Tổ chức, đào tạo
    • Target metric: Tăng tỷ lệ trẻ nhận thức đúng và áp dụng kỹ năng xây dựng tình bạn lên 80% trong 6 tháng
    • Timeline: Triển khai trong 6 tháng tới
    • Chủ thể thực hiện: Nhân viên công tác xã hội tại Làng trẻ SOS phối hợp với chuyên gia tâm lý

  2. Phát triển mô hình công tác xã hội nhóm định kỳ nhằm tạo môi trường giao lưu, chia sẻ giữa các trẻ

    • Động từ hành động: Phát triển, duy trì
    • Target metric: Tăng số lượng hoạt động nhóm lên ít nhất 2 lần/tháng, nâng cao sự tham gia của trẻ lên 90%
    • Timeline: Áp dụng liên tục hàng năm
    • Chủ thể thực hiện: Ban quản lý Làng trẻ SOS, nhân viên công tác xã hội

  3. Tăng cường hỗ trợ tâm lý và tư vấn cá nhân cho trẻ có biểu hiện tự ti, mặc cảm

    • Động từ hành động: Hỗ trợ, tư vấn
    • Target metric: Giảm 50% số trẻ có biểu hiện tự ti, cô lập trong 1 năm
    • Timeline: Thực hiện trong 12 tháng
    • Chủ thể thực hiện: Chuyên gia tâm lý, nhân viên công tác xã hội

  4. Xây dựng chương trình kết nối bạn bè giữa trẻ trong Làng và trẻ trong cộng đồng bên ngoài

    • Động từ hành động: Xây dựng, kết nối
    • Target metric: Tăng tỷ lệ trẻ có bạn bè ngoài Làng lên 30% trong 1 năm
    • Timeline: Triển khai trong 12 tháng
    • Chủ thể thực hiện: Ban quản lý Làng trẻ SOS, các trường học địa phương

  5. Đào tạo nâng cao năng lực cho nhân viên công tác xã hội về kỹ năng hỗ trợ trẻ vị thành niên xây dựng quan hệ bạn bè

    • Động từ hành động: Đào tạo, nâng cao năng lực
    • Target metric: 100% nhân viên công tác xã hội được đào tạo chuyên sâu trong 6 tháng
    • Timeline: Triển khai trong 6 tháng
    • Chủ thể thực hiện: Ban quản lý Làng trẻ SOS phối hợp với các tổ chức đào tạo chuyên ngành

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhân viên công tác xã hội và cán bộ quản lý tại các trung tâm bảo trợ xã hội

    • Lợi ích: Áp dụng mô hình công tác xã hội nhóm hiệu quả trong hỗ trợ trẻ mồ côi, nâng cao kỹ năng can thiệp và quản lý nhóm thân chủ.

  2. Giáo viên và cán bộ giáo dục làm việc với trẻ vị thành niên có hoàn cảnh đặc biệt

    • Lợi ích: Hiểu rõ tâm lý, nhu cầu xã hội của trẻ mồ côi, từ đó hỗ trợ xây dựng môi trường học tập thân thiện, phát triển kỹ năng xã hội cho học sinh.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành công tác xã hội, tâm lý học, giáo dục

    • Lợi ích: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm về công tác xã hội nhóm với trẻ mồ côi, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo.

  4. Các tổ chức phi chính phủ và cơ quan quản lý nhà nước về trẻ em

    • Lợi ích: Đánh giá thực trạng và hiệu quả các mô hình hỗ trợ trẻ mồ côi, từ đó xây dựng chính sách, chương trình phù hợp nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống và hòa nhập cộng đồng cho trẻ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao trẻ vị thành niên mồ côi lại gặp khó khăn trong việc xây dựng tình bạn?
    Trẻ mồ côi thường thiếu thốn tình cảm gia đình, dẫn đến tự ti, mặc cảm và khó mở lòng với người khác. Ngoài ra, sự khác biệt về hoàn cảnh sống và thiếu kỹ năng giao tiếp cũng là rào cản lớn. Ví dụ, nhiều trẻ tại Làng trẻ SOS Hà Nội cho biết khó khăn trong việc duy trì mối quan hệ bạn bè do cảm giác không được tôn trọng hoặc bị xa lánh.

  2. Công tác xã hội nhóm có vai trò gì trong hỗ trợ trẻ mồ côi?
    Công tác xã hội nhóm tạo môi trường an toàn để trẻ chia sẻ, học hỏi kỹ năng giao tiếp và xây dựng mối quan hệ. Qua các hoạt động nhóm, trẻ được hỗ trợ nhận thức tích cực về tình bạn, giảm thiểu hành vi tiêu cực và tăng cường sự tự tin. Mô hình này đã được áp dụng thành công tại Làng trẻ SOS Hà Nội với kết quả cải thiện rõ rệt.

  3. Làm thế nào để nâng cao nhận thức của trẻ về vai trò của tình bạn?
    Cần tổ chức các buổi giáo dục, đào tạo kỹ năng mềm, kết hợp với hoạt động nhóm để trẻ trải nghiệm thực tế. Việc này giúp trẻ hiểu được lợi ích của tình bạn trong cuộc sống và học cách duy trì các mối quan hệ lành mạnh. Ví dụ, 36% trẻ tại Làng trẻ SOS nhận thấy tình bạn giúp họ vui vẻ và hạnh phúc hơn sau khi tham gia các hoạt động nhóm.

  4. Có những khó khăn nào trong việc áp dụng công tác xã hội nhóm tại Làng trẻ SOS?
    Khó khăn bao gồm sự đa dạng về tính cách, mức độ tự tin của trẻ, cũng như hạn chế về nguồn lực nhân sự và thời gian. Ngoài ra, việc duy trì sự tham gia liên tục của trẻ cũng là thách thức. Tuy nhiên, qua quan sát và điều chỉnh kế hoạch, các nhân viên công tác xã hội đã khắc phục phần nào những khó khăn này.

  5. Làm sao để trẻ mồ côi có thể mở rộng mạng lưới bạn bè ngoài Làng trẻ SOS?
    Cần xây dựng các chương trình giao lưu, kết nối giữa trẻ trong Làng và trẻ trong cộng đồng, đồng thời trang bị kỹ năng giao tiếp, tự tin cho trẻ. Việc này giúp trẻ vượt qua mặc cảm, tăng khả năng hòa nhập xã hội. Hiện tại, tỷ lệ trẻ có bạn bè ngoài Làng còn rất thấp (2%), do đó đây là hướng phát triển cần ưu tiên.

Kết luận

  • Trẻ vị thành niên mồ côi tại Làng trẻ SOS Hà Nội có nhận thức tương đối đầy đủ về tình bạn nhưng còn hạn chế trong cách thức xây dựng và duy trì các mối quan hệ lành mạnh.
  • Tình bạn đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ tinh thần, học tập và phát triển xã hội của trẻ, tuy nhiên vẫn tồn tại những quan điểm tiêu cực và rào cản tâm lý ảnh hưởng đến trẻ.
  • Công tác xã hội nhóm là phương pháp can thiệp hiệu quả giúp trẻ nâng cao kỹ năng giao tiếp, tự tin và xây dựng tình bạn bền vững.
  • Cần triển khai các chương trình đào tạo kỹ năng, hoạt động nhóm định kỳ và hỗ trợ tâm lý cá nhân để giải quyết các khó khăn trong xây dựng quan hệ bạn bè của trẻ.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng mô hình can thiệp, tăng cường kết nối cộng đồng và đào tạo nhân viên công tác xã hội chuyên nghiệp nhằm nâng cao hiệu quả hỗ trợ trẻ mồ côi vị thành niên.

Call-to-action: Các tổ chức, cán bộ công tác xã hội và nhà quản lý cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để tạo môi trường phát triển toàn diện cho trẻ mồ côi, góp phần xây dựng xã hội công bằng và bền vững.