Tổng quan nghiên cứu

Theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn năm 2019, Việt Nam đã đầu tư xây dựng khoảng 6.808 hồ chứa nước, trong đó có 6.569 hồ chứa thủy lợi chiếm 96,5% tổng số hồ, với tổng dung tích khoảng 63 tỷ m³ nước. Hệ thống hồ chứa nước đóng vai trò quan trọng trong việc điều hòa nguồn nước, phục vụ sản xuất nông nghiệp, công nghiệp, sinh hoạt và phát điện. Tuy nhiên, nhiều hồ chứa, đặc biệt là các hồ thủy lợi vừa và nhỏ được xây dựng từ 30-40 năm trước, hiện đang xuống cấp nghiêm trọng do thiết kế, kỹ thuật thi công hạn chế và thiếu kinh phí duy tu bảo dưỡng. Điều này tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn, gây ra các sự cố nghiêm trọng ảnh hưởng đến môi trường, kinh tế và đời sống nhân dân vùng hạ du.

Huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên, với 32 công trình hồ chứa nước, trong đó 7 hồ chứa quy mô lớn và 25 hồ nhỏ, là một trong những địa phương có hệ thống hồ chứa đa dạng và phức tạp. Các hồ chứa này cung cấp nước tưới cho hơn 1.600 ha lúa và hơn 800 ha cây công nghiệp, góp phần ổn định sản xuất nông nghiệp và phát triển kinh tế địa phương. Tuy nhiên, nhiều hồ chứa đã xuống cấp, có dấu hiệu mất an toàn, như hồ Na Tắc với dung tích thiết kế 870.000 m³ đã xuất hiện các mạch thấm nước qua thân đập, gây nguy cơ mất an toàn cao cho khoảng 500 hộ dân vùng hạ lưu.

Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng công tác quản lý nhà nước về đảm bảo an toàn hồ chứa trên địa bàn huyện Định Hóa, từ đó đề xuất các giải pháp khả thi nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, bảo vệ an toàn hồ chứa trong giai đoạn 2021-2025. Nghiên cứu có phạm vi tập trung tại huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên, trong bối cảnh biến đổi khí hậu và yêu cầu phát triển bền vững tài nguyên nước. Kết quả nghiên cứu góp phần hoàn thiện hệ thống quản lý nhà nước, giảm thiểu rủi ro sự cố hồ chứa, bảo vệ an toàn tính mạng và tài sản của người dân, đồng thời thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết quản lý nhà nước và lý thuyết an toàn công trình thủy lợi. Lý thuyết quản lý nhà nước được hiểu là quá trình tác động có tổ chức, có mục đích của chủ thể quản lý lên đối tượng quản lý nhằm đạt được mục tiêu đã định. Trong bối cảnh quản lý an toàn hồ chứa, quản lý nhà nước bao gồm việc xây dựng chính sách, tổ chức bộ máy, kiểm tra, giám sát và xử lý vi phạm nhằm đảm bảo an toàn công trình và vùng hạ du.

Lý thuyết an toàn công trình thủy lợi tập trung vào các biện pháp kỹ thuật và quản lý nhằm bảo đảm an toàn đập, hồ chứa trong suốt quá trình khảo sát, thiết kế, thi công, vận hành và bảo trì. Các khái niệm chính bao gồm: an toàn đập, hồ chứa nước, quy trình vận hành hồ chứa, kiểm định an toàn, và phương án phòng chống thiên tai vùng hạ du.

Ngoài ra, nghiên cứu còn vận dụng mô hình đánh giá hiệu quả quản lý nhà nước dựa trên các tiêu chí: tổ chức bộ máy, thực hiện văn bản quy phạm pháp luật, năng lực nhân lực, cơ sở vật chất và công nghệ áp dụng, cũng như mức độ huy động nguồn lực và phối hợp liên ngành.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 32 hồ chứa nước trên địa bàn huyện Định Hóa, trong đó 7 hồ lớn do Trạm Khai thác thủy lợi thuộc Công ty TNHH Một thành viên Khai thác thủy lợi Thái Nguyên quản lý, 23 hồ nhỏ do UBND các xã quản lý và 2 hồ do người dân quản lý.

Phương pháp chọn mẫu là phương pháp chọn mẫu toàn bộ các hồ chứa trên địa bàn nhằm đảm bảo tính đại diện và toàn diện. Dữ liệu thu thập bao gồm số liệu thống kê từ các báo cáo của Phòng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn huyện, Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn tỉnh Thái Nguyên, các biên bản kiểm tra, đánh giá an toàn hồ chứa, cùng với khảo sát thực địa và phỏng vấn các cán bộ quản lý, vận hành hồ chứa.

Phân tích dữ liệu sử dụng các kỹ thuật thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ, đánh giá mức độ hoàn thành kế hoạch, phân tích nguyên nhân tồn tại và đề xuất giải pháp. Quá trình nghiên cứu diễn ra trong giai đoạn 2019-2021, đảm bảo cập nhật số liệu và thực trạng mới nhất.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Số lượng và chất lượng hồ chứa: Huyện Định Hóa có 32 hồ chứa nước, trong đó 7 hồ lớn do Trạm Khai thác thủy lợi quản lý, 23 hồ nhỏ do UBND xã quản lý và 2 hồ do người dân quản lý. Khoảng 40% hồ chứa đã xuống cấp nghiêm trọng, đặc biệt là các hồ xây dựng cách đây 30-40 năm với thiết kế và kỹ thuật thi công còn hạn chế.

  2. Hiệu quả công tác quản lý nhà nước: Chỉ khoảng 60% hồ chứa có quy trình vận hành được phê duyệt và thực hiện nghiêm túc. Việc kiểm định an toàn hồ chứa được thực hiện định kỳ ở 50% hồ lớn, trong khi các hồ nhỏ hầu như chưa được kiểm định đầy đủ. Tỷ lệ vi phạm hành lang bảo vệ hồ chứa chiếm khoảng 30%, gây ảnh hưởng đến an toàn công trình.

  3. Nguồn lực và tổ chức bộ máy: Đội ngũ cán bộ quản lý hồ chứa chủ yếu là kiêm nhiệm, thiếu chuyên môn sâu và chưa được đào tạo bài bản. Khoảng 70% cán bộ chưa được đào tạo chuyên sâu về an toàn hồ chứa. Cơ sở vật chất, thiết bị quan trắc và cảnh báo lũ hạ du còn thiếu và lạc hậu, ảnh hưởng đến khả năng phát hiện sớm nguy cơ sự cố.

  4. Tác động của hồ chứa đến phát triển kinh tế - xã hội: Hệ thống hồ chứa cung cấp nước tưới cho hơn 1.600 ha lúa và hơn 800 ha cây công nghiệp, góp phần tăng năng suất và ổn định sản xuất nông nghiệp. Ngoài ra, các hồ chứa còn tạo nguồn nước sinh hoạt cho hơn 80% dân số nông thôn, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng xuống cấp và mất an toàn hồ chứa là do thiết kế kỹ thuật cũ, thiếu kinh phí duy tu bảo dưỡng và năng lực quản lý hạn chế. So với các nghiên cứu tại huyện Võ Nhai và Chợ Mới, Định Hóa còn gặp nhiều khó khăn hơn về nguồn lực và tổ chức bộ máy. Việc chưa xây dựng được cơ chế phối hợp hiệu quả giữa các đơn vị quản lý và các cấp chính quyền địa phương làm giảm hiệu quả quản lý.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ hồ chứa xuống cấp theo nhóm quản lý, bảng tổng hợp số lượng hồ có quy trình vận hành và kiểm định an toàn, cũng như biểu đồ phân bổ nguồn lực nhân sự quản lý hồ chứa. Những kết quả này cho thấy cần thiết phải nâng cao năng lực cán bộ, tăng cường đầu tư trang thiết bị và hoàn thiện cơ chế phối hợp liên ngành.

Việc đảm bảo an toàn hồ chứa không chỉ góp phần phòng chống thiên tai mà còn thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững, ổn định đời sống nhân dân. Kinh nghiệm quốc tế và trong nước cho thấy việc xây dựng hệ thống quản lý nhà nước chuyên nghiệp, áp dụng công nghệ hiện đại và huy động sự tham gia của cộng đồng là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả quản lý an toàn hồ chứa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện mô hình tổ chức quản lý nhà nước: Xây dựng đề án vị trí việc làm, tăng cường đào tạo chuyên môn cho cán bộ quản lý hồ chứa, đặc biệt là đào tạo về an toàn đập và vận hành hồ chứa. Mục tiêu đạt 100% cán bộ quản lý được đào tạo bài bản trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND huyện phối hợp Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn.

  2. Đẩy nhanh tiến độ các dự án quy hoạch và sửa chữa hồ chứa: Ưu tiên đầu tư nâng cấp, sửa chữa các hồ chứa xuống cấp nghiêm trọng, hoàn thành trong giai đoạn 2021-2025. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, Công ty TNHH Một thành viên Khai thác thủy lợi Thái Nguyên, các nhà đầu tư.

  3. Áp dụng tiến bộ khoa học và công nghệ: Lắp đặt hệ thống quan trắc tự động, cảnh báo lũ hạ du, xây dựng phần mềm quản lý hồ chứa thông minh. Mục tiêu hoàn thành lắp đặt hệ thống quan trắc cho 70% hồ lớn trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, UBND huyện.

  4. Tăng cường công tác quản lý, kiểm tra, thanh tra: Thiết lập kế hoạch kiểm tra định kỳ và đột xuất, xử lý nghiêm các vi phạm hành lang bảo vệ hồ chứa. Mục tiêu giảm 50% vi phạm trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Phòng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, UBND các xã.

  5. Tuyên truyền, vận động nhân dân: Nâng cao ý thức cộng đồng về bảo vệ hồ chứa, phối hợp với các tổ chức xã hội tổ chức các chương trình truyền thông, tập huấn. Mục tiêu 80% hộ dân vùng hạ lưu tham gia các hoạt động bảo vệ hồ chứa trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: UBND xã, các tổ chức đoàn thể địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý nhà nước về thủy lợi và tài nguyên nước: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý an toàn hồ chứa, giúp nâng cao năng lực quản lý, xây dựng chính sách phù hợp.

  2. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành thủy lợi, quản lý tài nguyên nước: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp trong lĩnh vực an toàn hồ chứa.

  3. Chủ đầu tư và đơn vị vận hành hồ chứa: Hiểu rõ các yêu cầu pháp lý, kỹ thuật và quản lý để đảm bảo an toàn công trình, nâng cao hiệu quả khai thác.

  4. Cộng đồng dân cư vùng hạ lưu hồ chứa: Nâng cao nhận thức về vai trò của hồ chứa và trách nhiệm bảo vệ an toàn, góp phần giảm thiểu rủi ro thiên tai.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao công tác quản lý an toàn hồ chứa ở Định Hóa còn nhiều hạn chế?
    Nguyên nhân chính là do nhiều hồ chứa đã xây dựng lâu năm, xuống cấp, thiếu kinh phí duy tu, đội ngũ quản lý thiếu chuyên môn và chưa có cơ chế phối hợp hiệu quả giữa các đơn vị quản lý.

  2. Các hồ chứa nước có vai trò gì trong phát triển kinh tế địa phương?
    Hồ chứa cung cấp nước tưới cho hơn 1.600 ha lúa và hơn 800 ha cây công nghiệp, tạo nguồn nước sinh hoạt cho hơn 80% dân số nông thôn, góp phần ổn định sản xuất và nâng cao chất lượng cuộc sống.

  3. Phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong luận văn là gì?
    Nghiên cứu kết hợp phương pháp định tính và định lượng, sử dụng số liệu thống kê, khảo sát thực địa, phỏng vấn và phân tích so sánh để đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.

  4. Giải pháp nào được ưu tiên để nâng cao an toàn hồ chứa?
    Ưu tiên hoàn thiện tổ chức bộ máy, đào tạo cán bộ, đầu tư sửa chữa hồ chứa xuống cấp, áp dụng công nghệ quan trắc tự động và tăng cường kiểm tra, xử lý vi phạm.

  5. Làm thế nào để cộng đồng dân cư tham gia bảo vệ an toàn hồ chứa?
    Thông qua tuyên truyền, vận động, tổ chức tập huấn nâng cao nhận thức, đồng thời xây dựng cơ chế phối hợp giữa chính quyền và cộng đồng trong quản lý, bảo vệ hồ chứa.

Kết luận

  • Hệ thống hồ chứa nước trên địa bàn huyện Định Hóa có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội, nhưng nhiều công trình đã xuống cấp, tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn.
  • Công tác quản lý nhà nước về đảm bảo an toàn hồ chứa còn nhiều hạn chế về tổ chức bộ máy, năng lực cán bộ, cơ sở vật chất và công nghệ áp dụng.
  • Nghiên cứu đã phân tích thực trạng, đánh giá các nhân tố ảnh hưởng và đề xuất các giải pháp khả thi nhằm nâng cao hiệu quả quản lý an toàn hồ chứa trong giai đoạn 2021-2025.
  • Các giải pháp tập trung vào hoàn thiện tổ chức, đào tạo nhân lực, đầu tư sửa chữa, áp dụng công nghệ và tăng cường kiểm tra, tuyên truyền cộng đồng.
  • Đề nghị các cơ quan chức năng và địa phương triển khai đồng bộ các giải pháp để bảo đảm an toàn hồ chứa, góp phần phát triển bền vững kinh tế - xã hội huyện Định Hóa.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các đơn vị quản lý hồ chứa xây dựng kế hoạch chi tiết triển khai các giải pháp, đồng thời tổ chức các khóa đào tạo nâng cao năng lực cho cán bộ quản lý trong năm 2024.