Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nền nông nghiệp Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức về quy mô sản xuất và hiệu quả kinh tế, tích tụ ruộng đất trở thành một giải pháp quan trọng nhằm nâng cao năng suất và giá trị sản xuất nông nghiệp. Tại huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình, với diện tích đất sản xuất nông nghiệp chiếm gần 38% tổng diện tích tự nhiên (khoảng 17.068 ha năm 2018), sản xuất nông nghiệp vẫn chủ yếu mang tính nhỏ lẻ, manh mún, dẫn đến hiệu quả thấp. Tăng trưởng ngành nông nghiệp giai đoạn 2015-2018 đạt khoảng 5,22%, thấp hơn nhiều so với mức tăng trưởng chung của toàn nền kinh tế (8,86%). Đây là một trong những nguyên nhân thúc đẩy nghiên cứu về giải pháp kinh tế nhằm khuyến khích tích tụ ruộng đất, góp phần tái cơ cấu ngành nông nghiệp trên địa bàn huyện.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về tích tụ ruộng đất, phân tích thực trạng, thuận lợi, rào cản và nguyên nhân của các rào cản trong tích tụ ruộng đất tại huyện Nho Quan, đồng thời đề xuất các giải pháp kinh tế nhằm thúc đẩy quá trình này đến năm 2025 và định hướng đến năm 2030. Phạm vi nghiên cứu bao gồm số liệu thứ cấp giai đoạn 2016-2018 và số liệu sơ cấp thu thập năm 2018, tập trung vào các vùng chuyên canh nông sản chủ lực như lúa chất lượng cao, khoai sọ, ớt xuất khẩu.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp luận cứ khoa học cho các nhà hoạch định chính sách, các chủ thể sản xuất và các nhà nghiên cứu, đồng thời góp phần thúc đẩy phát triển nông nghiệp bền vững, nâng cao thu nhập và đời sống người dân trên địa bàn huyện Nho Quan.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết kinh tế nông nghiệp và xã hội học để phân tích tích tụ ruộng đất. Trước hết, lý thuyết tích tụ tư bản của C.Mác được vận dụng để hiểu tích tụ ruộng đất như một hình thức tích tụ tư bản hiện vật trong nông nghiệp, nhằm mở rộng quy mô sản xuất và tận dụng lợi thế kinh tế theo quy mô. Lý thuyết lợi thế theo quy mô (Economies of scale) của David Beg nhấn mạnh rằng mở rộng quy mô sản xuất giúp giảm chi phí bình quân và tăng hiệu quả kinh tế, đặc biệt khi áp dụng cơ giới hóa và công nghệ cao trong nông nghiệp.

Ngoài ra, các mô hình kinh tế hộ gia đình nông dân được sử dụng để giải thích hành vi sản xuất và tiêu dùng của các hộ nông dân, bao gồm mô hình tối đa hóa lợi nhuận, mô hình tối đa hóa lợi ích và mô hình nông hộ sợ rủi ro. Những mô hình này giúp lý giải các quyết định tích tụ ruộng đất trong bối cảnh rủi ro và hạn chế về nguồn lực. Lý thuyết phát triển nông nghiệp của Todaro cũng được áp dụng để đánh giá quá trình chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp từ tự cấp tự túc sang hiện đại hóa và chuyên môn hóa.

Các khái niệm chính bao gồm: tích tụ ruộng đất, dồn điền đổi thửa, hạn điền, thị trường đất đai, hiệu quả kinh tế nông nghiệp, và tái cơ cấu ngành nông nghiệp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính với hướng tiếp cận kinh tế học làm chủ đạo và xã hội học bổ sung. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo, niên giám thống kê, văn bản pháp luật và các nguồn chính phủ, đảm bảo tính đại diện và khách quan. Số liệu sơ cấp được thu thập năm 2018 thông qua khảo sát phỏng vấn trực tiếp 30 hộ gia đình, 6 trang trại, 6 hợp tác xã và 6 doanh nghiệp trên địa bàn huyện Nho Quan.

Phân tích định lượng sử dụng phương pháp thống kê mô tả, tổng hợp và so sánh để làm rõ thực trạng tích tụ ruộng đất và hiệu quả sản xuất kinh doanh. Phân tích định tính dựa trên phỏng vấn sâu nhằm phát hiện các tác động xã hội, nguyên nhân, thuận lợi và khó khăn trong quá trình tích tụ ruộng đất.

Cỡ mẫu khảo sát được lựa chọn có chủ đích và thuận tiện, tập trung vào các chủ thể có liên quan trực tiếp đến tích tụ ruộng đất nhằm đảm bảo tính thực tiễn và độ tin cậy của kết quả nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tích tụ ruộng đất tại huyện Nho Quan: Diện tích đất sản xuất nông nghiệp giảm nhẹ trong giai đoạn 2016-2018, từ 17.106 ha xuống còn 17.069 ha, tương đương giảm bình quân 0,11%/năm. Tuy nhiên, tích tụ ruộng đất vẫn diễn ra ở một số hộ gia đình, trang trại và hợp tác xã với quy mô ruộng đất bình quân tăng lên, đặc biệt ở các chủ thể có vốn tích lũy cao hơn. Ví dụ, các trang trại khảo sát có diện tích ruộng đất bình quân lớn hơn 3 ha, vượt hạn điền quy định, cho thấy xu hướng tích tụ rõ nét.

  2. Hiệu quả kinh tế của tích tụ ruộng đất: Các chủ thể có tích tụ ruộng đất đạt giá trị sản xuất nông nghiệp bình quân cao hơn từ 15-20% so với các hộ nhỏ lẻ. Chi phí trung gian giảm khoảng 10%, trong khi giá trị gia tăng tăng lên đáng kể, góp phần nâng cao thu nhập và lợi nhuận cho hộ gia đình. Hiệu quả sản xuất kinh doanh của các trang trại và hợp tác xã cũng vượt trội hơn so với hộ gia đình nhỏ lẻ.

  3. Yếu tố ảnh hưởng đến tích tụ ruộng đất: Có tám nhóm yếu tố chính tác động đến tích tụ ruộng đất tại huyện Nho Quan, bao gồm đặc điểm nhân khẩu học, nguồn lực sản xuất, sinh kế hộ gia đình, điều kiện sinh thái, chính sách đất đai, thị trường đất và nông sản, tập quán lối sống, và hoàn cảnh gia đình. Trong đó, chính sách hạn điền 3 ha và các quy định về thuế đất là rào cản lớn nhất, bên cạnh tâm lý giữ đất truyền thống của người nông dân.

  4. Thuận lợi và khó khăn trong tích tụ ruộng đất: Thuận lợi gồm có hệ thống giao thông phát triển, sự phát triển của các khu công nghiệp tạo việc làm phi nông nghiệp, và sự quan tâm của chính quyền địa phương. Khó khăn gồm địa hình phức tạp, trình độ dân trí hạn chế, tập quán bảo thủ, và sự phân mảnh đất đai còn phổ biến.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy tích tụ ruộng đất có tác động tích cực rõ rệt đến năng suất và hiệu quả kinh tế nông nghiệp tại huyện Nho Quan, phù hợp với lý thuyết lợi thế theo quy mô. Việc mở rộng quy mô đất đai giúp các chủ thể dễ dàng áp dụng cơ giới hóa, kỹ thuật tiên tiến và tổ chức sản xuất chuyên môn hóa, từ đó giảm chi phí và tăng giá trị sản phẩm.

So sánh với các nghiên cứu tại các địa phương khác như huyện Phú Bình (Thái Nguyên) và huyện Hoằng Hóa (Thanh Hóa), các yếu tố về chính sách, nhận thức người dân và sự hỗ trợ của chính quyền là những nhân tố quyết định thành công của quá trình tích tụ ruộng đất. Kinh nghiệm quốc tế từ Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc cũng cho thấy thị trường thuê đất và chính sách linh hoạt về hạn điền là những giải pháp hiệu quả để thúc đẩy tích tụ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện sự thay đổi diện tích đất sản xuất nông nghiệp theo từng chủ thể, bảng so sánh hiệu quả kinh tế giữa các nhóm chủ thể, và biểu đồ phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến tích tụ ruộng đất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện chính sách hạn điền và thuế đất: Đề nghị cấp trung ương xem xét điều chỉnh hạn điền linh hoạt hơn, tăng mức tối đa diện tích đất nông nghiệp được tích tụ, đồng thời giảm hoặc miễn thuế sử dụng đất cho diện tích vượt hạn điền nhằm khuyến khích tích tụ ruộng đất. Thời gian thực hiện: 2021-2025. Chủ thể thực hiện: Bộ Tài nguyên và Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn.

  2. Phát triển thị trường đất đai minh bạch và hiệu quả: Xây dựng hệ thống thông tin thị trường đất đai, hỗ trợ các giao dịch mua bán, thuê đất minh bạch, tạo điều kiện thuận lợi cho các chủ thể tích tụ ruộng đất. Thời gian: 2021-2023. Chủ thể: UBND tỉnh Ninh Bình, Sở Tài nguyên và Môi trường.

  3. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức người dân: Tổ chức các chương trình đào tạo, hội thảo nhằm nâng cao hiểu biết về lợi ích của tích tụ ruộng đất, thay đổi tập quán canh tác nhỏ lẻ, khuyến khích người dân tham gia tích tụ ruộng đất. Thời gian: liên tục từ 2020-2025. Chủ thể: UBND huyện Nho Quan, các tổ chức xã hội.

  4. Hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho các chủ thể tích tụ ruộng đất: Cung cấp các gói tín dụng ưu đãi, hỗ trợ kỹ thuật, chuyển giao công nghệ cho các hộ, trang trại, hợp tác xã và doanh nghiệp tham gia tích tụ ruộng đất, nhằm nâng cao năng suất và hiệu quả sản xuất. Thời gian: 2020-2025. Chủ thể: Ngân hàng Chính sách xã hội, Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn.

  5. Phát triển cơ sở hạ tầng phục vụ sản xuất quy mô lớn: Đầu tư nâng cấp hệ thống thủy lợi, giao thông nội đồng, kho bãi và các công trình phục vụ sản xuất tập trung, tạo điều kiện thuận lợi cho sản xuất quy mô lớn. Thời gian: 2020-2025. Chủ thể: UBND huyện Nho Quan, các sở ngành liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng, điều chỉnh chính sách đất đai, phát triển nông nghiệp bền vững, đặc biệt trong việc thúc đẩy tích tụ ruộng đất và tái cơ cấu ngành nông nghiệp.

  2. Các chủ thể sản xuất nông nghiệp (hộ gia đình, trang trại, hợp tác xã, doanh nghiệp): Tài liệu giúp hiểu rõ về lợi ích, thách thức và các giải pháp thực tiễn trong tích tụ ruộng đất, từ đó có chiến lược phát triển sản xuất hiệu quả hơn.

  3. Các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên ngành kinh tế nông nghiệp, phát triển nông thôn: Luận văn là nguồn tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và thực trạng tích tụ ruộng đất tại địa phương, phục vụ cho nghiên cứu và giảng dạy.

  4. Các tổ chức tài chính, ngân hàng và nhà đầu tư trong lĩnh vực nông nghiệp: Hiểu rõ về cơ hội và rủi ro trong đầu tư vào nông nghiệp quy mô lớn, từ đó thiết kế các sản phẩm tín dụng, hỗ trợ kỹ thuật phù hợp nhằm thúc đẩy phát triển nông nghiệp hiện đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tích tụ ruộng đất là gì và tại sao nó quan trọng đối với phát triển nông nghiệp?
    Tích tụ ruộng đất là quá trình tăng quy mô diện tích đất canh tác của một đơn vị sản xuất nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế. Nó giúp áp dụng cơ giới hóa, công nghệ cao, giảm chi phí và tăng năng suất, từ đó thúc đẩy phát triển nông nghiệp bền vững.

  2. Những rào cản chính nào đang cản trở tích tụ ruộng đất tại huyện Nho Quan?
    Rào cản lớn nhất là chính sách hạn điền 3 ha, thuế sử dụng đất đối với diện tích vượt hạn điền, tâm lý giữ đất truyền thống của người nông dân, cùng với địa hình phức tạp và trình độ dân trí hạn chế.

  3. Chính sách nào có thể thúc đẩy tích tụ ruộng đất hiệu quả?
    Chính sách linh hoạt về hạn điền, giảm thuế đất, phát triển thị trường đất đai minh bạch, hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho các chủ thể tích tụ ruộng đất là những giải pháp hiệu quả đã được nghiên cứu và áp dụng thành công ở nhiều địa phương.

  4. Tích tụ ruộng đất ảnh hưởng như thế nào đến đời sống xã hội nông thôn?
    Tích tụ ruộng đất giúp nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống người nông dân tham gia sản xuất quy mô lớn. Tuy nhiên, nó cũng có thể tạo ra sự phân hóa giàu nghèo và làm mất sinh kế truyền thống của một số hộ nhỏ lẻ nếu không được quản lý hợp lý.

  5. Làm thế nào để người nông dân thay đổi tư duy và tham gia tích tụ ruộng đất?
    Thông qua tuyên truyền, đào tạo nâng cao nhận thức về lợi ích của tích tụ ruộng đất, hỗ trợ kỹ thuật và tài chính, đồng thời tạo điều kiện việc làm phi nông nghiệp ổn định để người dân yên tâm chuyển đổi mô hình sản xuất.

Kết luận

  • Tích tụ ruộng đất tại huyện Nho Quan đã và đang diễn ra với quy mô tăng dần, góp phần nâng cao hiệu quả sản xuất nông nghiệp và thu nhập của các chủ thể sản xuất.
  • Chính sách hạn điền hiện hành và các rào cản xã hội là những thách thức lớn cần được điều chỉnh để thúc đẩy tích tụ ruộng đất hiệu quả hơn.
  • Các yếu tố như thị trường đất đai, thị trường nông sản, tập quán và cơ hội việc làm phi nông nghiệp có ảnh hưởng quan trọng đến quá trình tích tụ ruộng đất.
  • Giải pháp kinh tế kết hợp với chính sách hỗ trợ kỹ thuật, tài chính và nâng cao nhận thức người dân là chìa khóa để phát triển tích tụ ruộng đất bền vững.
  • Nghiên cứu này cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các cấp chính quyền, nhà nghiên cứu và các chủ thể sản xuất có thể triển khai các chính sách và hoạt động phù hợp nhằm tái cơ cấu ngành nông nghiệp huyện Nho Quan đến năm 2025 và tầm nhìn 2030.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và chủ thể sản xuất cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát và điều chỉnh chính sách để đảm bảo hiệu quả và bền vững của quá trình tích tụ ruộng đất.

Kêu gọi: Mời các nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp, hợp tác xã và người nông dân cùng tham gia vào quá trình đổi mới, phát triển nông nghiệp quy mô lớn, hiện đại và bền vững tại huyện Nho Quan.