Tổng quan nghiên cứu

Tài liệu lưu trữ là nguồn di sản văn hóa quý giá phản ánh lịch sử và phát triển của quốc gia. Trong đó, tài liệu lưu trữ thuộc sở hữu của các gia đình nông dân đóng vai trò quan trọng, phản ánh chân thực đời sống xã hội và lịch sử của tầng lớp nông dân – nhóm chiếm đa số trong xã hội Việt Nam. Luận văn tập trung khảo sát việc lựa chọn, lưu giữ và sử dụng tài liệu lưu trữ của 240 hộ gia đình nông dân tại hai địa bàn tiêu biểu: thôn Mạn Đê, xã Nam Trung, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương và thôn Trà Lâm, xã Trí Quả, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ giá trị của tài liệu lưu trữ gia đình nông dân, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả tổ chức lưu trữ, bảo quản và sử dụng tài liệu này.

Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong các gia đình nông dân tại hai vùng đồng bằng sông Hồng, với thời gian khảo sát thực tế năm 2015. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao nhận thức của người dân và xã hội về giá trị tài liệu lưu trữ gia đình, góp phần bảo tồn di sản văn hóa, hỗ trợ giải quyết các thủ tục hành chính và phát huy giá trị lịch sử, văn hóa của tài liệu. Kết quả nghiên cứu cũng cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng chính sách quản lý tài liệu lưu trữ phi nhà nước, đặc biệt trong bối cảnh Luật Lưu trữ năm 2011 đã công nhận quyền sở hữu tài liệu lưu trữ cá nhân, gia đình.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết lưu trữ học: Định nghĩa tài liệu lưu trữ là vật mang tin hình thành trong quá trình hoạt động của cá nhân, gia đình, tổ chức, có giá trị phục vụ thực tiễn, nghiên cứu khoa học và lịch sử. Tài liệu lưu trữ gia đình nông dân được hiểu là toàn bộ tài liệu hình thành trong cuộc sống và hoạt động của các thành viên trong gia đình, thuộc sở hữu hợp pháp và được lựa chọn lưu giữ nhằm phục vụ mục đích sử dụng của cá nhân và gia đình.

  • Lý thuyết sở hữu tài sản: Tài liệu lưu trữ gia đình nông dân là tài sản tư nhân, được bảo hộ theo Luật Sở hữu và Luật Bản quyền. Quyền sở hữu bao gồm quyền chiếm hữu, sử dụng và định đoạt tài sản, ảnh hưởng trực tiếp đến việc quản lý và sử dụng tài liệu.

  • Lý thuyết nhận thức xã hội: Nhận thức của người dân về giá trị tài liệu lưu trữ ảnh hưởng đến hành vi lưu giữ, bảo quản và sử dụng tài liệu. Việc tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức là yếu tố then chốt để bảo tồn tài liệu lưu trữ nhân dân.

Các khái niệm chính bao gồm: tài liệu lưu trữ, tài liệu lưu trữ gia đình nông dân, tài liệu lưu trữ nhân dân, quyền sở hữu tài liệu, giá trị tài liệu lưu trữ (giá trị pháp lý, giá trị lịch sử, giá trị văn hóa, giá trị tinh thần).

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Luận văn sử dụng dữ liệu sơ cấp thu thập từ khảo sát thực tế 240 hộ gia đình nông dân (80 hộ tại thôn Mạn Đê, Hải Dương và 160 hộ tại thôn Trà Lâm, Bắc Ninh). Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các tài liệu lưu trữ, sách, báo, các công trình nghiên cứu trước đây, văn bản pháp luật liên quan đến lưu trữ và sở hữu tài liệu.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu: Sử dụng phiếu khảo sát gồm 10 câu hỏi (8 câu hỏi đóng và 2 câu hỏi mở) tập trung vào các nhóm nội dung: thành phần tài liệu lưu giữ, mục đích lưu giữ và sử dụng, phương thức quản lý và bảo quản tài liệu. Kết hợp phỏng vấn trực tiếp, quan sát thực tế và trao đổi với các hộ gia đình.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích định lượng số liệu khảo sát để xác định tỷ lệ lưu giữ các loại tài liệu, phương tiện bảo quản, mức độ mất mát tài liệu. Phân tích định tính qua phỏng vấn để hiểu sâu hơn về nhận thức, thái độ và thực tiễn lưu giữ tài liệu. So sánh giữa hai địa bàn khảo sát để nhận diện điểm giống và khác biệt.

  • Timeline nghiên cứu: Khảo sát thực địa và thu thập dữ liệu diễn ra trong năm 2015, sau đó tiến hành phân tích, tổng hợp và viết luận văn trong cùng năm.

Phương pháp nghiên cứu kết hợp đa dạng nhằm đảm bảo tính khách quan, toàn diện và phù hợp với đặc thù nghiên cứu về tài liệu lưu trữ phi nhà nước trong các gia đình nông dân.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thành phần và nội dung tài liệu lưu giữ đa dạng, tập trung vào giấy tờ về ruộng đất và tài sản
    Qua khảo sát, 99,38% hộ gia đình lưu giữ giấy tờ liên quan đến ruộng đất, 95,63% lưu giữ tài liệu ảnh, 89,38% lưu giữ học bạ, 84,69% lưu giữ bằng cấp, trong khi tài liệu về nghề nghiệp và tài liệu điện tử chiếm tỷ lệ thấp lần lượt 5,94% và 15,94%. Bản vẽ kỹ thuật nhà cửa không được lưu giữ trong các gia đình nông dân.

  2. Ý thức lưu giữ tài liệu cao, chủ yếu do nữ giới đảm nhiệm
    83,75% tại Hải Dương và 94,38% tại Bắc Ninh cho thấy nữ giới là người trực tiếp quản lý, lưu giữ tài liệu trong gia đình. Người dân có ý thức cao trong việc giữ các giấy tờ quan trọng nhằm bảo vệ quyền lợi cá nhân và gia đình.

  3. Phương tiện bảo quản tài liệu còn thô sơ, có đầu tư nhưng chưa đồng bộ
    42,5% hộ gia đình sử dụng két sắt để bảo quản tài liệu, 30,32% dùng tủ, 10% dùng hòm sắt, 6,56% dùng hòm gỗ. Tuy nhiên, nhiều tài liệu vẫn được bảo quản trong môi trường tự nhiên, dễ bị ảnh hưởng bởi khí hậu và côn trùng.

  4. Tình trạng xuống cấp và mất mát tài liệu đáng báo động
    32,5% hộ tại Hải Dương và 26,25% hộ tại Bắc Ninh thừa nhận đã từng mất mát tài liệu lưu trữ. Nguyên nhân chính là do nhận thức chưa đầy đủ, phương tiện bảo quản hạn chế, di chuyển chỗ ở và thiếu sự hỗ trợ từ các cơ quan chuyên môn.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy tài liệu lưu trữ trong các gia đình nông dân có giá trị pháp lý, lịch sử và văn hóa to lớn, đặc biệt là các giấy tờ về ruộng đất và tài sản cá nhân. Ý thức lưu giữ tài liệu cao phản ánh truyền thống văn hóa và nhu cầu bảo vệ quyền lợi của người dân. Tuy nhiên, phương tiện bảo quản còn hạn chế dẫn đến nguy cơ xuống cấp tài liệu, ảnh hưởng đến khả năng sử dụng lâu dài.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, tình trạng bảo quản tài liệu lưu trữ nhân dân tại Việt Nam còn nhiều khó khăn do thiếu sự hỗ trợ kỹ thuật và chính sách đồng bộ. Ví dụ, tại Hàn Quốc và Thụy Sĩ, các mô hình lưu trữ nhân dân được tổ chức bài bản, có sự tham gia của cộng đồng và nhà nước, giúp bảo tồn và phát huy giá trị tài liệu hiệu quả hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ lưu giữ các loại tài liệu, biểu đồ tròn về phương tiện bảo quản và bảng tổng hợp tỷ lệ mất mát tài liệu tại hai địa bàn khảo sát, giúp minh họa rõ nét thực trạng và so sánh giữa các vùng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức về giá trị tài liệu lưu trữ gia đình nông dân
    Triển khai các chương trình truyền thông đa dạng qua báo chí, truyền hình, sách chuyên đề nhằm giúp người dân hiểu rõ giá trị pháp lý, lịch sử và văn hóa của tài liệu. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể: Hội Văn thư lưu trữ Việt Nam phối hợp với chính quyền địa phương và các cơ quan truyền thông.

  2. Hướng dẫn kỹ thuật bảo quản tài liệu phù hợp với điều kiện gia đình nông dân
    Tổ chức các lớp tập huấn, hướng dẫn sử dụng phương tiện bảo quản đơn giản, hiệu quả như sử dụng két sắt, túi chống ẩm, cách xử lý tài liệu bị ẩm mốc. Thời gian: 1 năm. Chủ thể: Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước, các trung tâm lưu trữ địa phương.

  3. Xây dựng mô hình quản lý, lưu trữ tài liệu lưu trữ gia đình tại địa phương
    Thiết lập các điểm lưu trữ tập trung hoặc mô hình lưu trữ cộng đồng để hỗ trợ bảo quản và khai thác tài liệu, đồng thời tạo điều kiện cho việc chia sẻ thông tin. Thời gian: 2-3 năm. Chủ thể: UBND xã, huyện phối hợp với các tổ chức lưu trữ.

  4. Hỗ trợ pháp lý và chính sách bảo vệ quyền sở hữu tài liệu lưu trữ cá nhân, gia đình
    Rà soát, hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan đến quyền sở hữu, bảo vệ và khai thác tài liệu lưu trữ phi nhà nước, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân trong việc quản lý tài liệu. Thời gian: 2 năm. Chủ thể: Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Tư pháp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Lưu trữ học, Văn thư
    Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về tài liệu lưu trữ phi nhà nước, đặc biệt là tài liệu lưu trữ gia đình nông dân, giúp nâng cao kiến thức chuyên môn và phát triển đề tài nghiên cứu sâu hơn.

  2. Cán bộ quản lý lưu trữ tại các cơ quan nhà nước và địa phương
    Tham khảo để xây dựng chính sách, quy trình quản lý tài liệu lưu trữ nhân dân, đồng thời triển khai các chương trình hỗ trợ bảo quản và phát huy giá trị tài liệu lưu trữ gia đình.

  3. Chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội
    Sử dụng kết quả nghiên cứu để tổ chức các hoạt động tuyên truyền, đào tạo kỹ thuật bảo quản tài liệu, xây dựng mô hình lưu trữ cộng đồng nhằm bảo vệ di sản văn hóa tại địa phương.

  4. Các gia đình nông dân và cộng đồng dân cư
    Nâng cao nhận thức về giá trị tài liệu lưu trữ, áp dụng các giải pháp bảo quản và sử dụng tài liệu hiệu quả, góp phần bảo tồn di sản gia đình và phục vụ lợi ích cá nhân, gia đình và xã hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tài liệu lưu trữ gia đình nông dân gồm những loại nào?
    Bao gồm giấy tờ về nhân thân (giấy khai sinh, chứng minh nhân dân), giấy tờ sở hữu tài sản (sổ đỏ, di chúc), tài liệu học tập (học bạ, bằng cấp), tài liệu kỷ niệm (gia phả, nhật ký), tài liệu ảnh, tài liệu điện tử và các giấy tờ hành chính khác. Ví dụ, khảo sát cho thấy 99,38% hộ lưu giữ giấy tờ ruộng đất và 95,63% lưu giữ ảnh gia đình.

  2. Tại sao tài liệu lưu trữ gia đình nông dân lại quan trọng?
    Tài liệu này không chỉ bảo vệ quyền lợi pháp lý của cá nhân và gia đình mà còn là nguồn sử liệu quý giá phản ánh lịch sử, văn hóa và truyền thống gia đình, góp phần nghiên cứu xã hội và lịch sử quốc gia.

  3. Nguyên nhân chính dẫn đến mất mát tài liệu trong các gia đình nông dân là gì?
    Chủ yếu do nhận thức hạn chế về giá trị tài liệu, phương tiện bảo quản thô sơ, di chuyển chỗ ở, và thiếu sự hỗ trợ kỹ thuật từ các cơ quan chuyên môn. Khoảng 29,38% hộ khảo sát thừa nhận đã từng mất mát tài liệu.

  4. Phương pháp bảo quản tài liệu hiệu quả cho các gia đình nông dân là gì?
    Sử dụng két sắt chống cháy, túi chống ẩm, bảo quản tài liệu trong môi trường khô ráo, tránh ánh sáng trực tiếp và côn trùng. Đồng thời, cần hướng dẫn kỹ thuật xử lý tài liệu bị hư hỏng để kéo dài tuổi thọ tài liệu.

  5. Làm thế nào để nâng cao nhận thức của người dân về giá trị tài liệu lưu trữ?
    Thông qua các hoạt động tuyên truyền đa dạng như báo chí, truyền hình, sách chuyên đề, tổ chức hội thảo, lớp tập huấn và sự phối hợp giữa các cơ quan lưu trữ, chính quyền địa phương và tổ chức xã hội nhằm truyền tải thông điệp về giá trị và ý nghĩa của tài liệu lưu trữ gia đình.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ khái niệm, thành phần, đặc điểm và giá trị của tài liệu lưu trữ thuộc sở hữu các gia đình nông dân, khẳng định giá trị pháp lý, lịch sử và văn hóa của loại tài liệu này.
  • Khảo sát thực tế tại hai địa bàn tiêu biểu cho thấy ý thức lưu giữ tài liệu của người dân cao, nhưng phương tiện bảo quản còn hạn chế và tình trạng mất mát tài liệu đáng báo động.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực về tuyên truyền, hướng dẫn kỹ thuật bảo quản, xây dựng mô hình quản lý và hoàn thiện chính sách pháp luật nhằm nâng cao hiệu quả lưu trữ tài liệu gia đình nông dân.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần bổ sung lý luận lưu trữ học về tài liệu phi nhà nước và cung cấp cơ sở thực tiễn cho công tác quản lý tài liệu lưu trữ nhân dân tại Việt Nam.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai thực hiện các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu tại các vùng miền khác để hoàn thiện hệ thống quản lý tài liệu lưu trữ gia đình trên phạm vi toàn quốc.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ và phát huy giá trị tài liệu lưu trữ gia đình nông dân – nguồn di sản văn hóa quý báu của dân tộc!