I. Khám phá hành trình xây dựng Nông thôn mới tại Thanh Tân
Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng Nông thôn mới (NTM) là một chủ trương lớn, mang tính cách mạng của Đảng và Nhà nước, nhằm thay đổi toàn diện bộ mặt nông thôn Việt Nam. Tại tỉnh Thái Bình, xã Thanh Tân, huyện Kiến Xương được chọn là một trong 8 xã điểm để triển khai mô hình này từ năm 2009. Đây là một quyết định mang tính chiến lược, bởi Thanh Tân hội tụ nhiều điều kiện thuận lợi nhưng cũng đối mặt với không ít thách thức của một xã nông nghiệp thuần túy. Bài viết này thực hiện đánh giá chương trình Nông thôn mới tại xã Thanh Tân, huyện Kiến Xương một cách chi tiết, phân tích quá trình từ xuất phát điểm thấp, những nỗ lực vượt bậc trong việc hoàn thành 19 tiêu chí nông thôn mới, cho đến khi trở thành một hình mẫu điển hình. Mục tiêu của chương trình không chỉ dừng lại ở việc phát triển hạ tầng kinh tế-xã hội, mà còn hướng đến nâng cao đời sống văn hóa tinh thần cho người dân, bảo vệ môi trường nông thôn, và củng cố hệ thống chính trị và an ninh trật tự. Quá trình này đòi hỏi sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị và đặc biệt là sự đồng lòng, phát huy vai trò của người dân với tư cách là chủ thể của công cuộc xây dựng. Những phân tích sâu sắc trong bài sẽ làm rõ những tác động của chương trình đến mọi mặt đời sống, từ đó rút ra các bài học kinh nghiệm quý báu cho các địa phương khác.
1.1. Bối cảnh và sự cần thiết của chương trình tại Thanh Tân
Trước năm 2009, xã Thanh Tân về cơ bản vẫn là một địa phương thuần nông. Mặc dù có vị trí địa lý thuận lợi, là đầu mối giao thông của nhiều tuyến đường liên huyện, cơ sở hạ tầng của xã vẫn còn nhiều hạn chế. Hệ thống giao thông, thủy lợi nội đồng chưa được đầu tư đồng bộ, ảnh hưởng lớn đến sản xuất và sinh hoạt. Đời sống người dân còn ở mức thấp, thu nhập bình quân đầu người chưa cao, tỷ lệ hộ nghèo còn tồn tại. Bên cạnh đó, các vấn đề về môi trường, văn hóa, xã hội cũng bộc lộ nhiều bất cập. Việc được Tỉnh ủy Thái Bình chọn làm xã điểm xây dựng NTM là một cơ hội lớn nhưng cũng là một thách thức không nhỏ. Sự cần thiết của chương trình được thể hiện rõ qua yêu cầu cấp bách phải thay đổi cơ cấu kinh tế, nâng cao chất lượng sống và tạo ra một mô hình phát triển bền vững cho tương lai.
1.2. Mục tiêu tổng quát và các nhiệm vụ trọng tâm ban đầu
Mục tiêu tổng quát của chương trình tại Thanh Tân là xây dựng một nông thôn có kết cấu hạ tầng hiện đại, cơ cấu kinh tế hợp lý, gắn nông nghiệp với phát triển công nghiệp, dịch vụ. Để đạt được điều đó, Ban chỉ đạo xã đã xác định các nhiệm vụ trọng tâm. Thứ nhất, hoàn thành công tác quy hoạch chi tiết làm cơ sở cho mọi hoạt động đầu tư. Thứ hai, tập trung nguồn lực để hoàn thiện các tiêu chí về hạ tầng như giao thông, thủy lợi, điện, trường học. Thứ ba, đẩy mạnh tái cơ cấu nông nghiệp, tìm kiếm các mô hình sản xuất hiệu quả, hướng tới mục tiêu giảm nghèo đa chiều. Thứ tư, nâng cao chất lượng các hoạt động văn hóa, giáo dục, y tế và đặc biệt chú trọng đến công tác bảo vệ môi trường nông thôn. Toàn bộ quá trình này được thực hiện dựa trên nguyên tắc dân chủ, công khai, minh bạch và phát huy tối đa nội lực của cộng đồng.
II. Phân tích các khó khăn hạn chế khi triển khai NTM ở Thanh Tân
Quá trình đánh giá chương trình Nông thôn mới tại xã Thanh Tân, huyện Kiến Xương không thể không đề cập đến những thách thức và rào cản. Mặc dù là xã điểm, Thanh Tân vẫn đối mặt với nhiều khó khăn và hạn chế cố hữu. Vấn đề lớn nhất là nguồn vốn đầu tư. Để hoàn thành 19 tiêu chí nông thôn mới, địa phương cần một nguồn kinh phí khổng lồ, trong khi ngân sách nhà nước hỗ trợ có hạn, việc huy động sức dân cũng gặp nhiều trở ngại do đời sống người dân chưa thực sự khá giả. Công tác quy hoạch ban đầu gặp lúng túng do chưa có mô hình mẫu, dẫn đến việc khảo sát, thiết kế đôi khi thiếu chính xác. Một thách thức đặc thù là việc di dời các khu dân cư manh mún (trại lẻ) và quy tập các ngôi mộ nhỏ lẻ vào nghĩa trang tập trung, vốn đụng chạm đến các yếu tố văn hóa, tâm linh sâu sắc. Bên cạnh đó, nhận thức của một bộ phận người dân ban đầu còn hạn chế, tồn tại tư tưởng trông chờ, ỷ lại vào sự đầu tư của Nhà nước. Các tiêu chí như thu nhập bình quân đầu người và cơ cấu lao động là những chỉ tiêu rất khó đạt được trong thời gian ngắn đối với một xã nông nghiệp thuần túy. Những khó khăn này đòi hỏi sự chỉ đạo quyết liệt, linh hoạt của chính quyền và công tác dân vận khéo léo để tạo được sự đồng thuận cao.
2.1. Thách thức về nguồn lực và cơ chế huy động vốn
Theo tài liệu nghiên cứu, kinh phí là rào cản lớn hàng đầu. Tổng vốn đầu tư cho chương trình tại xã lên tới hàng trăm tỷ đồng. Trong khi nguồn vốn từ Trung ương, Tỉnh, Huyện hỗ trợ một phần, phần còn lại phải huy động từ sức dân và các nguồn lực xã hội hóa khác. Báo cáo ghi nhận, vốn đối ứng của người dân chiếm khoảng 10%, đây là một con số không hề nhỏ. Nhiều hộ gia đình đã phải vay mượn để đóng góp. Việc cân đối giữa nhu cầu đầu tư khổng lồ cho phát triển hạ tầng kinh tế-xã hội và khả năng tài chính thực tế của địa phương là một bài toán vô cùng nan giải, đòi hỏi sự quản lý chặt chẽ, tránh lãng phí, dàn trải.
2.2. Trở ngại trong công tác quy hoạch và giải phóng mặt bằng
Công tác quy hoạch được xác định là phải đi trước một bước, nhưng đây cũng là khâu gặp nhiều vướng mắc. Tình trạng đất nông nghiệp manh mún, tồn tại các xóm trại lẻ nằm xen kẽ trong vùng sản xuất đã gây khó khăn cho việc quy hoạch vùng sản xuất hàng hóa tập trung và cơ giới hóa. Đặc biệt, việc giải phóng mặt bằng để mở rộng đường giao thông hay xây dựng công trình công cộng đã tác động trực tiếp đến nhà cửa, đất đai của người dân. Tài liệu gốc ghi nhận nhiều trường hợp người dân phải phá dỡ cổng, tường rào, thậm chí cả công trình phụ để thực hiện quy hoạch. Điều này đòi hỏi công tác tuyên truyền, vận động phải đi sâu, đi sát, tạo sự thấu hiểu và tự nguyện từ chính người dân.
III. Phương pháp triển khai 19 tiêu chí Nông thôn mới hiệu quả
Để vượt qua khó khăn, xã Thanh Tân đã áp dụng một phương pháp triển khai khoa học và sáng tạo. Trọng tâm là công tác tuyên truyền đa dạng, sâu rộng để mỗi người dân hiểu rõ mục tiêu, ý nghĩa và vai trò chủ thể của mình. Ban chỉ đạo đã thành lập các tiểu ban chuyên trách, xây dựng lộ trình thực hiện rõ ràng cho từng nhóm tiêu chí. Đối với nhóm phát triển hạ tầng kinh tế-xã hội, xã đã thực hiện thành công công tác dồn điền đổi thửa, tạo tiền đề cho việc quy hoạch lại giao thông, thủy lợi nội đồng một cách bài bản. Đối với nhóm kinh tế, xã tập trung vào việc tìm kiếm các mô hình sản xuất hiệu quả, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, đồng thời tạo điều kiện cho các doanh nghiệp, hợp tác xã phát triển. Đặc biệt, việc hoàn thiện các tiêu chí về văn hóa, y tế, giáo dục và bảo vệ môi trường nông thôn luôn được lồng ghép và thực hiện song song. Cách làm này không chỉ giúp địa phương hoàn thành các chỉ tiêu mà còn tạo ra một sự phát triển đồng bộ, toàn diện, đúng với tinh thần của chương trình xây dựng NTM. Kết quả xây dựng nông thôn mới tại Thanh Tân là minh chứng cho một phương pháp luận đúng đắn, linh hoạt và sáng tạo.
3.1. Quy trình thực hiện nhóm tiêu chí hạ tầng và môi trường
Xã đã tiến hành một cuộc cách mạng trong chỉnh trang đồng ruộng. Công tác dồn điền đổi thửa được thực hiện quyết liệt, giảm từ 3.429 thửa xuống còn 2.170 thửa, bình quân chỉ còn 1,86 thửa/hộ. Trên cơ sở đó, hệ thống giao thông và thủy lợi nội đồng được quy hoạch lại. Hàng chục km kênh mương được kiên cố hóa, nhiều tuyến đường được mở rộng và bê tông hóa. Về môi trường, xã đã xây dựng khu xử lý rác thải tập trung, thành lập các tổ tự quản vệ sinh, triển khai dự án nước sạch, đảm bảo 85% hộ dân có nhà tắm và hố tiêu hợp vệ sinh. Những bước đi này đã làm thay đổi căn bản diện mạo nông thôn, cải thiện trực tiếp chất lượng sống của người dân.
3.2. Giải pháp nâng cao đời sống văn hóa và củng cố hệ thống chính trị
Nội dung nâng cao đời sống văn hóa tinh thần được đặc biệt chú trọng. Xã đã khôi phục và phát huy các câu lạc bộ chèo, thơ ca truyền thống. Hệ thống nhà văn hóa thôn được đầu tư xây dựng, trở thành nơi sinh hoạt cộng đồng sôi nổi. Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” được gắn liền với xây dựng NTM. Về hệ thống chính trị và an ninh trật tự, Đảng bộ xã liên tục đạt danh hiệu trong sạch vững mạnh, chính quyền hoạt động hiệu quả. Công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ được quan tâm, đảm bảo đủ năng lực lãnh đạo, điều hành công cuộc đổi mới tại địa phương. An ninh trật tự được giữ vững, tạo môi trường ổn định cho phát triển.
IV. Đánh giá kết quả xây dựng Nông thôn mới giai đoạn 2009 2013
Sau hơn 3 năm nỗ lực, kết quả xây dựng nông thôn mới tại Thanh Tân rất đáng ghi nhận. Từ xuất phát điểm chỉ đạt 4/19 tiêu chí vào cuối năm 2010, xã đã có bước tiến vượt bậc. Theo báo cáo tổng kết, đến tháng 7/2011, xã đạt 11/19 tiêu chí. Đến tháng 8/2012, con số này là 14/19 tiêu chí. Và tính đến hết quý I năm 2013, Thanh Tân đã hoàn thành 18/19 tiêu chí, chỉ còn lại tiêu chí Giao thông đang được gấp rút hoàn thiện. Tác động của chương trình thể hiện rõ nét trên mọi lĩnh vực. Hạ tầng được đầu tư đồng bộ, 100% hộ dân được sử dụng điện lưới quốc gia an toàn, hệ thống trường học, trạm y tế đạt chuẩn. Các mô hình sản xuất hiệu quả được nhân rộng, góp phần tăng thu nhập bình quân đầu người và thực hiện mục tiêu giảm nghèo đa chiều. Bộ mặt nông thôn thay đổi khang trang, sạch đẹp hơn. Đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân được nâng lên rõ rệt. Những kết quả này khẳng định sự thành công của một mô hình điểm, là tiền đề vững chắc cho giai đoạn xây dựng nông thôn mới nâng cao và nông thôn mới kiểu mẫu.
4.1. Phân tích sự thay đổi qua các tiêu chí cốt lõi đã đạt
Sự thay đổi rõ rệt nhất nằm ở nhóm hạ tầng. Tiêu chí Điện, Trường học, Bưu điện, Y tế, Chợ nông thôn đều đạt chuẩn quốc gia. Đặc biệt, tiêu chí Hình thức tổ chức sản xuất đã có sự chuyển biến mạnh mẽ với sự ra đời của các hợp tác xã, doanh nghiệp, thu hút hàng nghìn lao động. Tiêu chí Môi trường được cải thiện đáng kể thông qua các dự án nước sạch và xử lý rác thải. Tính đến cuối giai đoạn đánh giá, các tiêu chí khó như Hộ nghèo (giảm còn 5.9%) và Thu nhập (đạt gần 18 triệu đồng/người/năm) đã có những bước tiến lớn, dù chưa đạt chuẩn tuyệt đối của tỉnh nhưng đã thể hiện sự nỗ lực vượt bậc của địa phương.
4.2. Tác động của chương trình đến cơ cấu kinh tế và lao động
Chương trình NTM đã tạo ra một cú hích mạnh mẽ làm thay đổi cơ cấu kinh tế tại Thanh Tân. Tỷ trọng nông nghiệp giảm dần, thay vào đó là sự tăng trưởng của công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và dịch vụ. Tài liệu nghiên cứu cho thấy, đến năm 2013, lao động nông nghiệp chỉ còn chiếm 25% tổng lao động toàn xã, đạt tiêu chí đề ra. Hàng loạt ngành nghề mới như may công nghiệp, chế biến nông sản, dịch vụ vận tải phát triển, tạo ra nhiều việc làm và nâng cao thu nhập cho người dân. Sự chuyển dịch này là yếu tố quyết định cho một nền kinh tế nông thôn năng động và phát triển bền vững.
V. Bài học kinh nghiệm và định hướng phát triển bền vững
Thành công trong việc đánh giá chương trình Nông thôn mới tại xã Thanh Tân, huyện Kiến Xương đã để lại nhiều bài học quý giá. Bài học đầu tiên và quan trọng nhất là phải làm tốt công tác tuyên truyền để tạo sự đồng thuận, biến chủ trương của Đảng thành hành động tự giác của quần chúng. Thứ hai, phải có một đội ngũ cán bộ tâm huyết, năng động, sáng tạo, dám nghĩ dám làm. Thứ ba, quy hoạch phải đi trước một bước và phải có sự tham gia của người dân. Thứ tư, phải vận dụng linh hoạt các nguồn lực, trong đó nội lực của cộng đồng là quyết định. Những kinh nghiệm này không chỉ có giá trị cho Thanh Tân mà còn cho nhiều địa phương khác trên cả nước. Hướng tới tương lai, Thanh Tân cần tiếp tục duy trì và nâng cao chất lượng các tiêu chí đã đạt, tập trung hoàn thiện dứt điểm các hạng mục còn lại, đồng thời xây dựng kế hoạch cho giai đoạn nông thôn mới nâng cao và nông thôn mới kiểu mẫu, hướng tới một sự phát triển bền vững cả về kinh tế, xã hội và môi trường.
5.1. Tổng kết 6 bài học cốt lõi từ thực tiễn triển khai
Từ thực tiễn, tài liệu nghiên cứu đã đúc kết sáu bài học chính: (1) Phải xác định rõ quan điểm, mục tiêu và lộ trình thực hiện. (2) Công tác tuyên truyền phải đa dạng, sáng tạo để khơi dậy niềm tự hào và sự tự giác của người dân. (3) Phải có đội ngũ cán bộ tâm huyết, chủ động. (4) Vận dụng tốt quan điểm huy động nguồn lực, trong đó vai trò của người dân là quyết định. (5) Quy hoạch phải có chất lượng và được quản lý nghiêm túc. (6) Làm tốt công tác dân vận, thực hiện quy chế dân chủ ở cơ sở. Đây là những kinh nghiệm xương máu, là chìa khóa thành công của mô hình Thanh Tân.
5.2. Đề xuất giải pháp hướng tới nông thôn mới nâng cao
Để phát triển lên một tầm cao mới, xã cần tập trung vào một số giải pháp. Về kinh tế, cần tiếp tục xây dựng các cánh đồng mẫu lớn, khuyến khích tích tụ ruộng đất và đẩy mạnh ứng dụng công nghệ cao. Về hạ tầng, cần hoàn thiện nốt các tuyến đường còn lại và nâng cấp các công trình đã có dấu hiệu xuống cấp. Về xã hội, cần tiếp tục nâng cao chất lượng giáo dục, y tế và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống. Đặc biệt, cần có cơ chế chính sách thu hút doanh nghiệp đầu tư vào địa bàn, tạo thêm nhiều việc làm phi nông nghiệp, hướng tới mục tiêu xây dựng Thanh Tân trở thành một xã nông thôn mới kiểu mẫu của tỉnh Thái Bình.
