I. Tổng Quan Về Cơ Chế Bảo Vệ Quyền Hiến Định Ở Việt Nam
Tư tưởng về quyền con người gắn liền với sự hình thành và phát triển của Hiến pháp trên toàn thế giới. Các văn bản hiến pháp cổ đại như Bộ luật Hammurabi hay Đại Hiến chương Magna Carta đã đề cập đến việc hạn chế lạm dụng quyền lực, làm nền tảng cho các tuyên ngôn nhân quyền sau này. Việc bảo vệ quyền con người là mục tiêu phổ quát trong Hiến pháp các quốc gia, dù theo thể chế chính trị nào. Các nhà nước có nghĩa vụ bảo vệ và thúc đẩy quyền con người, tuy nhiên, nhà nước cũng có thể trở thành chủ thể vi phạm. Ghi nhận quyền con người trong hiến pháp là một cách ràng buộc nhà nước thực thi nghĩa vụ. Bên cạnh việc liệt kê các quyền, cần xây dựng một cơ chế hiến định để bảo vệ các quyền này. Ở Việt Nam, quyền con người và quyền công dân đã được ghi nhận và bảo vệ từ Hiến pháp 1946. Trải qua các bản Hiến pháp, chế định này tiếp tục được khẳng định, sửa đổi, đặc biệt là trong Hiến pháp 2013. Cơ chế hiến định bảo vệ quyền con người và quyền công dân cũng được củng cố, với sự tham gia của tất cả các cơ quan trong bộ máy nhà nước.
1.1. Tầm Quan Trọng Của Việc Nghiên Cứu Cơ Chế Bảo Vệ Quyền
Nghiên cứu về cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân trong Hiến pháp Việt Nam là cần thiết vì những vi phạm quyền đang xảy ra ngày càng phức tạp. Một cơ chế hiệu quả sẽ nâng cao sức mạnh của hiến pháp trong việc bảo đảm các quyền này. Các vụ án oan sai gần đây đã dấy lên những câu hỏi lớn về khả năng tiếp cận công lý và hiệu quả của cơ chế hiến định bảo vệ quyền. Bên cạnh đó, nhu cầu bảo vệ các quyền khác như quyền không bị tra tấn, quyền được suy đoán vô tội, quyền về môi trường, quyền tiếp cận thông tin cũng đặt ra những thách thức. Nguyên nhân chính là do thiếu cơ chế bảo vệ hiệu quả. Nghiên cứu này mong muốn góp phần hoàn thiện cơ chế hiến định bảo vệ quyền, đáp ứng yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN và hội nhập quốc tế.
1.2. Mục Tiêu Và Nhiệm Vụ Của Luận Án Tiến Sĩ Về Hiến Pháp
Mục đích của luận án là làm rõ những vấn đề lý luận về cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân theo hiến pháp nói chung và trong các Hiến pháp Việt Nam nói riêng. Luận án cũng tập trung làm rõ vị trí, vai trò, sự phát triển và triển vọng của cơ chế này tại Việt Nam. Để đạt mục đích trên, luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ cụ thể: phân tích khái niệm, nội hàm và các yếu tố cấu thành của cơ chế bảo vệ quyền trong hiến pháp; phân tích những yếu tố cấu thành của cơ chế bảo vệ quyền trong các bản Hiến pháp Việt Nam từ 1946 đến nay; phân tích, đánh giá những thuận lợi và thách thức trong việc vận hành cơ chế bảo vệ quyền trong Hiến pháp Việt Nam hiện hành.
II. Phân Tích Lý Luận Về Cơ Chế Hiến Định Bảo Vệ Quyền Ở VN
Luận án dựa trên phương pháp luận duy vật biện chứng của triết học Mác – Lênin và một số lý thuyết chính trị - pháp lý khác. Lý thuyết về nhà nước pháp quyền của A.Dicey nhấn mạnh nền pháp quyền bảo vệ quyền của cá nhân thông qua các nguyên tắc phân quyền và tư pháp độc lập. Lý thuyết về trình tự pháp lý công bằng góp phần thiết lập những bảo đảm về quyền con người, trong đó có những quyền được ghi nhận theo Hiến pháp, bao gồm các yếu tố: các thủ tục công bằng, tính vô tư của các cơ quan ra quyết định, tôn trọng các tiêu chuẩn đạo đức và truyền thống. Lý thuyết về công lý hiến định đặt khái niệm pháp quyền như một lý tưởng của chủ nghĩa hiến pháp. Lý thuyết về quyền tự nhiên của John Locke nhấn mạnh mọi người đều bình đẳng và độc lập, không ai có quyền làm tổn hại đến người khác.
2.1. Tiếp Cận Từ Lý Thuyết Nhà Nước Pháp Quyền Về Quyền Con Người
Lý thuyết về nhà nước pháp quyền tiếp cận cơ chế bảo vệ quyền con người từ khía cạnh những nguyên tắc mang tính chất nền tảng của cơ chế này. Theo Dicey, không ai bị trừng phạt hoặc bị buộc tội trừ khi vi phạm các quy định pháp luật được thiết lập theo trình tự lập pháp thông thường. Mọi người đều bình đẳng trước pháp luật, bất kể địa vị và điều kiện xã hội. Dicey cũng đề cập đến hiến pháp dựa trên toà án, theo nghĩa những quyết định của thẩm phán có thể có ảnh hưởng trực tiếp đến việc thực thi những nguyên tắc hiến định có liên quan quyền của cá nhân. Lý thuyết này nhấn mạnh vai trò của pháp luật và tòa án trong việc bảo vệ quyền của cá nhân.
2.2. Mối Liên Hệ Giữa Quyền Tự Nhiên Và Cơ Chế Bảo Vệ Quyền
Lý thuyết về quyền tự nhiên nhấn mạnh mọi người đều bình đẳng và độc lập, không ai có quyền làm tổn hại đến người khác. Nhà nước/hệ thống chính quyền ra đời và được thể chế hoá bằng khế ước xã hội – hiến pháp. Quyền lực của nhà nước là có giới hạn và nghĩa vụ của nó là bảo vệ quyền con người và quyền công dân. John Locke chủ trương chấp nhận đặt sự quyết định dựa trên ý kiến của đa số lên trên hành vi của mỗi cá nhân. Lập pháp quyết định trật tự xã hội bằng cách ban hành luật lệ dựa trên ý chí của người dân. Hành pháp có trách nhiệm bảo đảm pháp luật được thực thi. Khi hành pháp lạm dụng quyền lực, một trật tự mới tức là một khế ước xã hội mới sẽ ra đời.
III. Phát Triển Cơ Chế Bảo Vệ Quyền Qua Các Hiến Pháp VN
Ngay từ bản Hiến pháp đầu tiên năm 1946, các quyền công dân đã được ghi nhận và bảo vệ. Điều này cho thấy sự quan tâm đặc biệt của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đối với việc đảm bảo các quyền con người và quyền công dân ngay từ khi mới ra đời. Trải qua các bản Hiến pháp năm 1959, 1980, 1992, và đặc biệt là Hiến pháp năm 2013, chế định quyền con người và quyền công dân tiếp tục được khẳng định, sửa đổi và bổ sung. Những sửa đổi, bổ sung chế định quyền con người và quyền công dân của Hiến pháp 2013 có tính chất toàn diện, xuất phát từ việc nhận thức, đánh giá lại tầm quan trọng, cách thức, phạm vi và nội dung của các quyền hiến định, cũng như phân tích so sánh với các điều ước quốc tế cơ bản về quyền con người và chế định quyền con người và quyền công dân trong hiến pháp của các nước trên thế giới.
3.1. So Sánh Các Bản Hiến Pháp Về Quyền Con Người Và Công Dân
Luận án so sánh các bản Hiến pháp Việt Nam ở những giai đoạn khác nhau để tìm ra những điểm giống và khác biệt của cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân. Luận án đánh giá mức độ tương thích của cơ chế hiến định về quyền con người và quyền công dân của Việt Nam với các quy định và khuyến nghị có liên quan trong các điều ước và văn kiện của các cơ quan nhân quyền quốc tế, khu vực. So sánh với cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân trong hiến pháp của các quốc gia khác để rút ra bài học kinh nghiệm. Qua đó, có cái nhìn tổng quan về đối tượng, chủ đề nghiên cứu và đánh giá sự phát triển của cơ chế này qua các thời kỳ.
3.2. Hiến Pháp 2013 Và Những Thay Đổi Trong Chế Định Quyền
Hiến pháp 2013 được đánh giá là một điểm sáng so với các bản Hiến pháp trước đó. Trong Hiến pháp 2013, cơ chế hiến định bảo vệ các quyền con người và quyền công dân cũng được củng cố thêm một bước, với sự tham gia của tất cả các cơ quan trong bộ máy nhà nước, bao gồm Quốc hội, Chính phủ, TAND, VKSND. Hiến pháp 2013 còn quy định vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức, đoàn thể xã hội. Tuy nhiên, cơ chế này vẫn còn những hạn chế, xét cả về thiết chế và thể chế, khiến cho hiệu lực, hiệu quả của nó với việc bảo vệ quyền con người và quyền công dân ở Việt Nam hiện còn thấp.
IV. Ưu Điểm Hạn Chế Cơ Chế Hiến Định Bảo Vệ Quyền Ở VN
Trong Hiến pháp 2013, cơ chế hiến định bảo vệ các quyền con người và quyền công dân được củng cố, với sự tham gia của tất cả các cơ quan trong bộ máy nhà nước. Tuy nhiên, cơ chế này vẫn còn những hạn chế, xét cả về thiết chế và thể chế, khiến cho hiệu lực, hiệu quả của nó với việc bảo vệ quyền con người và quyền công dân ở Việt Nam hiện còn thấp. Nhìn từ góc độ xã hội, không chỉ các quyền, mà cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân cũng là vấn đề ngày càng thu hút sự quan tâm của người dân ở tất cả quốc gia trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Ví dụ, ở Việt Nam, một số vụ án oan sai trong những năm gần đây đã gây bức xúc trong dư luận, đồng thời dấy lên những câu hỏi lớn về khả năng tiếp cận công lý của người dân cũng như hiệu quả của cơ chế hiến định bảo vệ quyền con người, quyền công dân.
4.1. Đánh Giá Khả Năng Tiếp Cận Công Lý Cho Người Dân
Các vụ án oan sai gây bức xúc dư luận và đặt ra câu hỏi về khả năng tiếp cận công lý của người dân. Những câu hỏi tương tự cũng đặt ra trước nhu cầu được bảo vệ các quyền khác trong tố tụng hình sự như quyền không bị tra tấn, quyền được suy đoán vô tội, … hoặc các quyền và tự do cơ bản khác như quyền về môi trường, quyền tiếp cận thông tin, v.v … Những quyền này mặc dù đã được hiến định, song việc thực thi trên thực tế gặp rất nhiều trở ngại, mà nguyên nhân chính là do thiếu cơ chế bảo vệ hiệu quả.
4.2. Yếu Tố Thiết Chế Và Thể Chế Ảnh Hưởng Đến Hiệu Quả
Cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân trong Hiến pháp 2013 còn những hạn chế, xét cả về thiết chế và thể chế. Điều này làm giảm hiệu lực, hiệu quả của nó với việc bảo vệ quyền con người và quyền công dân ở Việt Nam. Cần có những nghiên cứu sâu hơn về các yếu tố thiết chế và thể chế ảnh hưởng đến hiệu quả của cơ chế bảo vệ quyền để đưa ra những giải pháp phù hợp.
V. Quan Điểm Giải Pháp Hoàn Thiện Cơ Chế Bảo Vệ Hiến Định
Luận án đề xuất những quan điểm, giải pháp nhằm hoàn thiện cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân trong bối cảnh hội nhập quốc tế và xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN ở Việt Nam hiện nay. Luận án tập trung nghiên cứu cơ chế bảo vệ quyền con người, quyền công dân theo các Hiến pháp Việt Nam, bắt đầu từ bản Hiến pháp đầu tiên năm 1946 cho đến Hiến pháp 2013. Luận án cũng đề cập đến những tư tưởng lập hiến và tư tưởng về quyền con người ở Việt Nam trước 1945 nhằm làm rõ ảnh hưởng của những tư tưởng này đến sự hình thành và phát triển của Hiến pháp Việt Nam nói chung và cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân nói riêng.
5.1. Đề Xuất Giải Pháp Trong Bối Cảnh Hội Nhập Quốc Tế
Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, việc hoàn thiện cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân là vô cùng quan trọng. Luận án đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của cơ chế bảo vệ quyền trong Hiến pháp Việt Nam, đồng thời đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế về quyền con người. Các giải pháp này cần phải đảm bảo tính khả thi và phù hợp với điều kiện thực tế của Việt Nam.
5.2. Xây Dựng Nhà Nước Pháp Quyền XHCN Và Bảo Vệ Quyền
Việc xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN đòi hỏi phải có một cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân hiệu quả. Luận án đề xuất các quan điểm nhằm định hướng cho việc xây dựng một cơ chế bảo vệ quyền phù hợp với mô hình nhà nước pháp quyền XHCN. Các quan điểm này cần phải dựa trên những nguyên tắc cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về quyền con người.
VI. Luận Án Về Cơ Chế Bảo Vệ Quyền Con Người Điểm Mới
Luận án là công trình nghiên cứu đầu tiên tại Việt Nam ở cấp độ tiến sĩ luật học nghiên cứu một cách toàn diện về cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân theo Hiến pháp từ góc độ một chỉnh thể thống nhất, bao gồm các khía cạnh thể chế và thiết chế, cũng như mối quan hệ giữa các khía cạnh này với tư cách là các bộ phận cấu thành của cơ chế nhân quyền quốc gia. Luận án đã chỉ ra tầm quan trọng của cơ chế này trong vấn đề bảo vệ quyền con người và quyền công dân ở phạm vi quốc gia, đồng thời đánh giá sự phát triển của cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân trong các bản Hiến pháp Việt Nam qua từng thời kỳ, từ đó lý giải sự vận động cũng như dự đoán xu hướng phát triển của cơ chế này tại Việt Nam.
6.1. Cách Tiếp Cận Toàn Diện Về Cơ Chế Bảo Vệ Quyền Trong Hiến Pháp
Luận án tiếp cận một cách toàn diện về cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân theo Hiến pháp, xem xét cả các khía cạnh thể chế và thiết chế. Mối quan hệ giữa các khía cạnh này được phân tích một cách chi tiết, giúp người đọc có cái nhìn sâu sắc về cơ chế nhân quyền quốc gia. Cách tiếp cận này khác biệt so với các nghiên cứu trước đây, thường chỉ tập trung vào một khía cạnh cụ thể của cơ chế bảo vệ quyền.
6.2. Đánh Giá Sự Phát Triển Của Cơ Chế Bảo Vệ Quyền Qua Lịch Sử
Luận án đánh giá sự phát triển của cơ chế bảo vệ quyền con người và quyền công dân trong các bản Hiến pháp Việt Nam qua từng thời kỳ. Từ đó, lý giải sự vận động và dự đoán xu hướng phát triển của cơ chế này tại Việt Nam. Việc đánh giá sự phát triển qua lịch sử giúp người đọc hiểu rõ hơn về quá trình hình thành và hoàn thiện của cơ chế bảo vệ quyền ở Việt Nam.
