Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nền kinh tế Việt Nam đang chuyển đổi mạnh mẽ, công tác quản lý ngân sách nhà nước cấp xã giữ vai trò then chốt trong việc đảm bảo cân đối thu chi, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Huyện Tiên Yên, tỉnh Quảng Ninh, với dân số khoảng 21.819 người, trong đó 80% là dân tộc thiểu số, có điều kiện kinh tế - xã hội đặc thù, đòi hỏi công tác quản lý ngân sách cấp xã phải được hoàn thiện để đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững. Giai đoạn 2012-2015, ngân sách cấp xã tại huyện Tiên Yên gặp nhiều khó khăn do nguồn thu hạn chế, trong khi nhu cầu chi tiêu ngày càng tăng, đặc biệt trong xây dựng cơ sở hạ tầng và phát triển sản xuất.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung phân tích thực trạng công tác quản lý ngân sách cấp xã tại huyện Tiên Yên trong giai đoạn 2012-2015, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện công tác quản lý ngân sách giai đoạn 2016-2020 nhằm tăng thu, nâng cao hiệu quả chi ngân sách, góp phần cân đối ngân sách địa phương. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn bộ các xã, thị trấn trên địa bàn huyện Tiên Yên, với trọng tâm là các hoạt động lập dự toán, chấp hành dự toán, quyết toán và phân cấp quản lý ngân sách cấp xã.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện ở việc cung cấp cơ sở khoa học cho việc nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo an ninh quốc phòng và xây dựng nông thôn mới tại huyện Tiên Yên. Đồng thời, kết quả nghiên cứu có giá trị tham khảo cho các địa phương có điều kiện tương tự trong tỉnh Quảng Ninh và cả nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý ngân sách nhà nước, trong đó có:

  • Lý thuyết ngân sách nhà nước: Xem ngân sách là công cụ tài chính quan trọng của nhà nước trong việc huy động và phân phối nguồn lực tài chính nhằm thực hiện các chức năng kinh tế - xã hội. Khái niệm ngân sách nhà nước được hiểu là toàn bộ các khoản thu, chi của nhà nước được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định, theo Luật Ngân sách Nhà nước 2015.

  • Mô hình chu trình ngân sách: Bao gồm các khâu lập dự toán, chấp hành dự toán, quyết toán và kiểm tra, giám sát ngân sách. Mô hình này giúp phân tích toàn diện quá trình quản lý ngân sách cấp xã.

  • Khái niệm quản lý ngân sách nhà nước cấp xã: Là hoạt động xây dựng kế hoạch tạo lập, sử dụng ngân sách, tập trung các khoản thu, tổ chức và điều hòa vốn tiền mặt đảm bảo chi trả ngân sách, sử dụng các phương pháp quản lý và công cụ quản lý để đạt mục tiêu đề ra.

Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: ngân sách xã, quản lý ngân sách cấp xã, dự toán ngân sách, chấp hành ngân sách, quyết toán ngân sách, phân cấp quản lý ngân sách.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý thuyết và khảo sát thực tiễn trên địa bàn huyện Tiên Yên giai đoạn 2012-2015. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thu chi ngân sách cấp xã được tổng hợp từ các báo cáo quyết toán ngân sách xã, dữ liệu từ Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện Tiên Yên, các văn bản pháp luật liên quan như Luật Ngân sách Nhà nước 2015, Nghị định và Thông tư hướng dẫn.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn mẫu gồm các xã, thị trấn đại diện cho các đặc điểm kinh tế - xã hội khác nhau trên địa bàn huyện nhằm đảm bảo tính đại diện và khách quan.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp phân tích định lượng để đánh giá số liệu thu chi ngân sách, so sánh tỷ lệ thu, chi qua các năm; phương pháp phân tích định tính để đánh giá các yếu tố ảnh hưởng, hạn chế trong quản lý ngân sách cấp xã. Ngoài ra, phương pháp so sánh với các địa phương khác trong tỉnh Quảng Ninh và các huyện miền núi được áp dụng để rút ra bài học kinh nghiệm.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và phân tích số liệu giai đoạn 2012-2015, khảo sát thực trạng và phỏng vấn cán bộ quản lý ngân sách xã trong năm 2016, đề xuất giải pháp cho giai đoạn 2016-2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nguồn thu ngân sách cấp xã còn hạn chế: Tổng thu ngân sách cấp xã giai đoạn 2012-2015 tại huyện Tiên Yên chủ yếu dựa vào các khoản thu từ đất đai và các khoản thu phân chia theo tỷ lệ phần trăm với ngân sách cấp trên. Tỷ lệ thu ngân sách địa phương chỉ đạt khoảng 60-70% so với dự toán, trong khi thu bổ sung từ ngân sách cấp trên chiếm tỷ trọng lớn, khoảng 30-40%. Điều này cho thấy khả năng tự cân đối ngân sách của các xã còn yếu.

  2. Chi ngân sách chủ yếu cho chi thường xuyên và đầu tư phát triển: Chi thường xuyên chiếm khoảng 65% tổng chi ngân sách xã, trong đó chi cho hoạt động bộ máy hành chính, các tổ chức chính trị - xã hội và các hoạt động an ninh quốc phòng là chủ yếu. Chi đầu tư phát triển chiếm khoảng 35%, tập trung vào xây dựng cơ sở hạ tầng như đường giao thông, trường học, trạm y tế. Tuy nhiên, việc phân bổ chi chưa thực sự hiệu quả, còn tồn tại lãng phí và chưa ưu tiên đúng mức cho các dự án trọng điểm.

  3. Công tác lập dự toán ngân sách còn nhiều bất cập: Dự toán ngân sách lập chưa sát với thực tế, dẫn đến việc chấp hành dự toán gặp khó khăn, tỷ lệ điều chỉnh dự toán hàng năm chiếm khoảng 15-20%. Việc lập dự toán chưa dự báo chính xác nguồn thu, đặc biệt là các khoản thu từ đất đai và các khoản thu phân chia.

  4. Công tác quyết toán ngân sách chưa kịp thời và minh bạch: Quyết toán ngân sách cấp xã thường chậm so với quy định, tỷ lệ quyết toán đúng hạn chỉ đạt khoảng 70%. Công khai tài chính chưa được thực hiện đầy đủ, ảnh hưởng đến sự giám sát của nhân dân và hiệu quả quản lý ngân sách.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hạn chế trên xuất phát từ đặc thù kinh tế - xã hội của huyện miền núi Tiên Yên, với dân số chủ yếu là dân tộc thiểu số, hoạt động sản xuất kinh doanh còn nhỏ lẻ, nguồn thu nội địa hạn chế. So với các huyện miền núi khác trong tỉnh Quảng Ninh, tỷ lệ thu ngân sách tự chủ của Tiên Yên thấp hơn khoảng 10%, phản ánh năng lực khai thác nguồn thu còn yếu.

Việc lập dự toán ngân sách chưa sát thực tế có thể do năng lực cán bộ tài chính cấp xã còn hạn chế, thiếu thông tin dự báo chính xác về nguồn thu. Điều này cũng tương tự với các nghiên cứu tại huyện Đầm Hà và thị xã Kinh Môn, nơi mà công tác lập dự toán và chấp hành dự toán được cải thiện nhờ nâng cao năng lực cán bộ và áp dụng công nghệ thông tin.

Công tác quyết toán ngân sách chưa kịp thời và minh bạch làm giảm hiệu quả quản lý, tạo điều kiện cho thất thoát và lãng phí ngân sách. Việc này cũng được ghi nhận trong các nghiên cứu về quản lý ngân sách cấp xã tại tỉnh Hải Dương, nơi mà công khai tài chính và giám sát của nhân dân được coi là yếu tố then chốt nâng cao hiệu quả quản lý.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ thu, chi ngân sách cấp xã qua các năm, bảng so sánh tỷ lệ thu tự chủ giữa các huyện miền núi trong tỉnh, và biểu đồ tiến độ quyết toán ngân sách cấp xã.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao chất lượng công tác lập dự toán ngân sách cấp xã: Tổ chức các lớp tập huấn chuyên sâu về kỹ năng lập dự toán cho cán bộ tài chính xã, áp dụng công nghệ thông tin trong dự báo nguồn thu, đặc biệt là các khoản thu từ đất đai và thuế phí. Mục tiêu đạt tỷ lệ dự toán sát thực tế trên 90% trong giai đoạn 2016-2020. Chủ thể thực hiện: Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện phối hợp với Sở Tài chính.

  2. Tăng cường công tác quản lý thu ngân sách: Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người dân và doanh nghiệp về nghĩa vụ thuế, phí; áp dụng các biện pháp quản lý thu hiện đại, minh bạch; tăng tỷ lệ thu đúng, thu đủ lên trên 85% trong 5 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND xã, cơ quan thuế huyện.

  3. Cải thiện hiệu quả chi ngân sách, ưu tiên đầu tư phát triển: Rà soát, điều chỉnh các định mức chi thường xuyên, ưu tiên chi cho các dự án đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng thiết yếu; thực hiện nghiêm túc công tác kiểm tra, giám sát chi ngân sách; giảm tỷ lệ chi lãng phí xuống dưới 5%. Chủ thể thực hiện: UBND xã, Ban Tài chính xã, HĐND xã.

  4. Tăng cường công khai, minh bạch và quyết toán ngân sách đúng hạn: Xây dựng quy trình quyết toán ngân sách cấp xã rõ ràng, công khai kết quả quyết toán cho nhân dân biết; nâng tỷ lệ quyết toán đúng hạn lên trên 90% trong giai đoạn 2016-2020. Chủ thể thực hiện: Ban Tài chính xã, UBND xã, HĐND xã.

  5. Phát triển nguồn nhân lực quản lý ngân sách cấp xã: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ cho cán bộ làm công tác tài chính xã; khuyến khích cán bộ tham gia các khóa học nâng cao trình độ quản lý ngân sách. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, Sở Tài chính.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý ngân sách cấp xã, huyện: Nghiên cứu giúp nâng cao năng lực lập kế hoạch, quản lý thu chi ngân sách, áp dụng các giải pháp thực tiễn phù hợp với điều kiện địa phương.

  2. Các nhà hoạch định chính sách tài chính địa phương: Tham khảo để xây dựng chính sách phân cấp ngân sách, điều chỉnh cơ chế tài chính phù hợp với đặc thù kinh tế - xã hội của các huyện miền núi.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành quản lý kinh tế, tài chính công: Tài liệu tham khảo bổ ích cho việc giảng dạy, nghiên cứu về quản lý ngân sách nhà nước cấp xã trong điều kiện thực tế Việt Nam.

  4. Các tổ chức nghiên cứu, tư vấn phát triển kinh tế - xã hội: Sử dụng kết quả nghiên cứu để tư vấn, hỗ trợ các địa phương miền núi trong việc hoàn thiện công tác quản lý ngân sách, góp phần phát triển bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao quản lý ngân sách cấp xã lại quan trọng đối với phát triển kinh tế địa phương?
    Quản lý ngân sách cấp xã là công cụ tài chính giúp địa phương huy động và sử dụng hiệu quả nguồn lực, đảm bảo chi tiêu cho các hoạt động phát triển kinh tế - xã hội, an ninh quốc phòng. Ví dụ, ngân sách xã đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng giúp cải thiện điều kiện sản xuất, nâng cao đời sống dân cư.

  2. Những khó khăn chính trong quản lý ngân sách cấp xã tại huyện miền núi là gì?
    Khó khăn gồm nguồn thu hạn chế, năng lực cán bộ tài chính còn yếu, công tác lập dự toán chưa sát thực tế, công khai minh bạch chưa đầy đủ. Điều này dẫn đến việc thu chi ngân sách không hiệu quả, ảnh hưởng đến phát triển địa phương.

  3. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả lập dự toán ngân sách cấp xã?
    Cần đào tạo cán bộ tài chính về kỹ năng lập dự toán, áp dụng công nghệ thông tin trong dự báo nguồn thu, tăng cường phối hợp giữa các phòng ban liên quan để dự toán sát với thực tế. Ví dụ, sử dụng phần mềm quản lý ngân sách giúp theo dõi và điều chỉnh kịp thời.

  4. Vai trò của công khai minh bạch trong quản lý ngân sách cấp xã là gì?
    Công khai minh bạch giúp tăng cường sự giám sát của nhân dân, hạn chế tiêu cực, nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách. Ví dụ, công khai quyết toán ngân sách giúp người dân hiểu rõ nguồn thu, chi và tham gia góp ý xây dựng chính quyền.

  5. Các giải pháp nào giúp tăng thu ngân sách cấp xã?
    Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức người dân về nghĩa vụ thuế; áp dụng công nghệ quản lý thu; đa dạng hóa nguồn thu như đấu giá quyền sử dụng đất; hỗ trợ phát triển sản xuất kinh doanh để mở rộng cơ sở thuế. Ví dụ, huyện Tiên Yên đã áp dụng đấu giá đất để tăng nguồn thu ngân sách.

Kết luận

  • Luận văn đã phân tích toàn diện thực trạng quản lý ngân sách cấp xã tại huyện Tiên Yên giai đoạn 2012-2015, chỉ ra các hạn chế về nguồn thu, chi ngân sách, lập dự toán và quyết toán ngân sách.
  • Đã đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng lập dự toán, tăng cường quản lý thu chi, cải thiện công khai minh bạch và phát triển nguồn nhân lực quản lý ngân sách cấp xã.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học và thực tiễn, góp phần hoàn thiện công tác quản lý ngân sách cấp xã, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội huyện miền núi.
  • Giai đoạn tiếp theo (2016-2020) cần tập trung triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời theo dõi, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh kịp thời.
  • Kêu gọi các cấp chính quyền, cơ quan quản lý tài chính và cộng đồng dân cư cùng phối hợp thực hiện nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, góp phần xây dựng huyện Tiên Yên phát triển bền vững.