Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển nhanh chóng của các dự án đầu tư tại Hà Nội, công tác thu hồi đất và giải phóng mặt bằng (GPMB) đóng vai trò then chốt, ảnh hưởng trực tiếp đến tiến độ đầu tư và sự ổn định kinh tế - xã hội. Quận Long Biên, với vị trí chiến lược cửa ngõ phía đông bắc Thủ đô, là địa bàn trọng điểm của dự án Vinhome Riverside, nơi có sự biến động lớn về đất đai trong giai đoạn 2010-2018. Tổng dân số quận đạt gần 237.000 người với mật độ 3.183 người/km², thu nhập bình quân đầu người khoảng 31,37 triệu đồng/năm. Dự án Vinhome đã thu hồi đất nông nghiệp của khoảng 100 hộ gia đình với 371 nhân khẩu, trong đó lao động chính chiếm 62%, ảnh hưởng sâu sắc đến sinh kế của người dân.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ tác động của công tác thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ và tái định cư đến sinh kế người dân bị ảnh hưởng bởi dự án Vinhome, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả công tác GPMB và ổn định đời sống, việc làm cho người dân. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại quận Long Biên, Hà Nội, trong giai đoạn 2010-2018, với trọng tâm là các hộ bị thu hồi đất nông nghiệp phục vụ dự án. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, góp phần phát triển bền vững kinh tế - xã hội địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ và tái định cư theo Luật Đất đai 2013, cùng với khung sinh kế bền vững của DFID (2003). Các khái niệm chính bao gồm:

  • Thu hồi đất: Quyết định của Nhà nước thu lại quyền sử dụng đất của người sử dụng đất hợp pháp hoặc vi phạm pháp luật.
  • Bồi thường, hỗ trợ, tái định cư: Các biện pháp nhằm đảm bảo quyền lợi hợp pháp, ổn định đời sống và sản xuất cho người bị thu hồi đất.
  • Sinh kế bền vững: Khả năng duy trì và nâng cao các nguồn vốn sinh kế (nhân lực, tài chính, vật chất, xã hội, tự nhiên) trong hiện tại và tương lai, vượt qua các cú sốc và không làm suy thoái tài nguyên thiên nhiên.
  • Nguồn vốn sinh kế: Bao gồm vốn nhân lực (kỹ năng, sức khỏe), vốn tài chính (tiền mặt, tín dụng), vốn vật chất (cơ sở hạ tầng, tài sản), vốn xã hội (mối quan hệ cộng đồng), và vốn tự nhiên (đất đai, nước).

Khung sinh kế bền vững giúp phân tích tác động của thu hồi đất đến các nguồn lực của người dân, từ đó đánh giá sự thay đổi trong sinh kế và đề xuất giải pháp phù hợp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu: Tổng hợp tài liệu pháp luật, báo cáo ngành, số liệu thống kê của UBND quận Long Biên, và dữ liệu khảo sát thực địa.
  • Phương pháp thu thập số liệu: Điều tra xã hội học trực tiếp với 100 hộ gia đình bị thu hồi đất nông nghiệp, tổng số 371 nhân khẩu, phân bố tại các phường Việt Hưng, Phúc Lợi, Giang Biên.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả, phân tích so sánh tỷ lệ, và đánh giá sự thay đổi các nguồn vốn sinh kế trước và sau thu hồi đất. Phân tích định tính dựa trên phỏng vấn sâu và tổng hợp ý kiến người dân.
  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và phân tích dữ liệu trong năm 2018-2019, tập trung vào giai đoạn thu hồi đất và tái định cư của dự án Vinhome.

Cỡ mẫu 100 hộ được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích, đảm bảo đại diện cho các nhóm dân cư bị ảnh hưởng. Phương pháp phân tích được lựa chọn nhằm đánh giá toàn diện các khía cạnh sinh kế và tác động của thu hồi đất.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thay đổi về nguồn vốn tự nhiên: Diện tích đất nông nghiệp bình quân của các hộ giảm đáng kể sau thu hồi đất, từ mức trung bình khoảng 1,5 ha/hộ xuống còn dưới 0,5 ha/hộ, tương đương giảm hơn 65%. Điều này làm mất đi tư liệu sản xuất chính của người dân.

  2. Thay đổi về nguồn vốn con người: Tỷ lệ lao động nông nghiệp giảm từ 70% xuống còn 35% sau thu hồi đất, trong khi lao động phi nông nghiệp tăng từ 20% lên 50%. Tuy nhiên, chỉ khoảng 15% lao động được đào tạo nghề bài bản, phần lớn chuyển đổi nghề nghiệp tự phát.

  3. Thay đổi về nguồn vốn tài chính: Tiền bồi thường trung bình mỗi hộ đạt khoảng 500 triệu đồng, nhưng 60% hộ sử dụng tiền cho xây dựng nhà cửa và mua sắm tài sản, chỉ 25% đầu tư vào sản xuất kinh doanh hoặc học nghề. Thu nhập bình quân hộ giảm khoảng 20% so với trước thu hồi đất.

  4. Thay đổi về nguồn vốn xã hội: Mối quan hệ xã hội và cộng đồng được duy trì tốt nhờ các nhà văn hóa mới tại khu tái định cư, tuy nhiên, sự hỗ trợ về thông tin và kỹ năng nghề còn hạn chế, ảnh hưởng đến khả năng thích nghi của người dân.

Thảo luận kết quả

Sự giảm sút diện tích đất nông nghiệp là nguyên nhân chính làm thay đổi sinh kế của người dân, buộc họ phải chuyển đổi nghề nghiệp. Tuy nhiên, việc chuyển đổi chủ yếu tự phát, thiếu đào tạo bài bản, dẫn đến hiệu quả kinh tế thấp và thu nhập giảm sút. So với các nghiên cứu trong nước, kết quả này tương đồng với thực trạng khó khăn trong chuyển đổi sinh kế sau thu hồi đất.

Việc sử dụng tiền bồi thường chủ yếu cho xây dựng nhà cửa phản ánh nhu cầu ổn định cuộc sống vật chất, nhưng cũng cho thấy thiếu kế hoạch đầu tư sinh kế bền vững. Mối quan hệ xã hội được duy trì là điểm tích cực, giúp người dân có nguồn lực hỗ trợ tinh thần và thông tin, tuy nhiên cần tăng cường các chương trình đào tạo và hỗ trợ kỹ năng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ lao động trước và sau thu hồi đất, bảng thống kê diện tích đất bình quân và biểu đồ phân bổ sử dụng tiền bồi thường, giúp minh họa rõ ràng tác động của thu hồi đất đến sinh kế.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo nghề và chuyển đổi sinh kế: Xây dựng các chương trình đào tạo nghề phù hợp với nhu cầu thị trường và khả năng người dân, đặc biệt tập trung vào lao động lớn tuổi và trình độ thấp. Chủ thể thực hiện: UBND quận phối hợp với các trung tâm dạy nghề, thời gian triển khai trong 1-2 năm.

  2. Hỗ trợ tài chính và tư vấn đầu tư sinh kế: Thiết lập quỹ hỗ trợ vay vốn ưu đãi và tư vấn quản lý tài chính cho người dân sử dụng tiền bồi thường hiệu quả, ưu tiên phát triển sản xuất kinh doanh phi nông nghiệp. Chủ thể: Ngân hàng chính sách xã hội, chính quyền địa phương, triển khai trong 2 năm.

  3. Cải thiện chính sách bồi thường và tái định cư: Rà soát, điều chỉnh mức giá bồi thường sát với giá thị trường, đảm bảo quyền lợi người dân; quy hoạch khu tái định cư phù hợp với tập quán và nhu cầu sinh kế. Chủ thể: Sở Tài nguyên Môi trường, UBND thành phố, thực hiện trong 1 năm.

  4. Tăng cường truyền thông và tham gia cộng đồng: Đẩy mạnh tuyên truyền chính sách, tạo điều kiện cho người dân tham gia xây dựng kế hoạch tái định cư và sinh kế, nâng cao nhận thức và ý thức tự vươn lên. Chủ thể: UBND phường, các tổ chức đoàn thể, liên tục thực hiện.

  5. Phát triển cơ sở hạ tầng hỗ trợ sinh kế: Hoàn thiện hệ thống giao thông, điện, nước, chợ và các dịch vụ hỗ trợ tại khu tái định cư để tạo điều kiện thuận lợi cho sản xuất và kinh doanh. Chủ thể: UBND quận, các sở ngành liên quan, kế hoạch 3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về đất đai và phát triển đô thị: Giúp hoàn thiện chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, nâng cao hiệu quả công tác GPMB.

  2. Chủ đầu tư các dự án phát triển đô thị và công nghiệp: Tham khảo để xây dựng kế hoạch thu hồi đất và hỗ trợ người dân phù hợp, giảm thiểu khiếu kiện và rủi ro xã hội.

  3. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo về kinh tế nông thôn, phát triển cộng đồng: Sử dụng làm tài liệu tham khảo cho các chương trình đào tạo nghề, phát triển sinh kế bền vững.

  4. Người dân và cộng đồng bị ảnh hưởng bởi thu hồi đất: Hiểu rõ quyền lợi, chính sách và các giải pháp hỗ trợ để chủ động thích nghi và phát triển sinh kế mới.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thu hồi đất ảnh hưởng như thế nào đến sinh kế người dân?
    Thu hồi đất làm giảm diện tích đất nông nghiệp, mất tư liệu sản xuất chính, buộc người dân phải chuyển đổi nghề nghiệp, ảnh hưởng đến thu nhập và đời sống.

  2. Tiền bồi thường có giúp người dân ổn định cuộc sống không?
    Tiền bồi thường giúp cải thiện vật chất như xây dựng nhà cửa, nhưng nếu không có kế hoạch đầu tư sinh kế bền vững, người dân dễ gặp khó khăn lâu dài.

  3. Chính sách tái định cư hiện nay có đáp ứng được nhu cầu người dân?
    Chính sách còn nhiều hạn chế, khu tái định cư chưa hoàn toàn phù hợp với tập quán và nhu cầu sinh kế, cần cải thiện để hỗ trợ người dân tốt hơn.

  4. Làm thế nào để người dân chuyển đổi nghề nghiệp hiệu quả?
    Cần có các chương trình đào tạo nghề bài bản, tư vấn nghề nghiệp và hỗ trợ tài chính để người dân có kỹ năng và nguồn lực phát triển nghề mới.

  5. Vai trò của cộng đồng và chính quyền địa phương trong ổn định sinh kế là gì?
    Cộng đồng giúp duy trì mối quan hệ xã hội, chính quyền địa phương có trách nhiệm tổ chức đào tạo, hỗ trợ việc làm và truyền thông chính sách để người dân thích nghi.

Kết luận

  • Thu hồi đất dự án Vinhome tại quận Long Biên đã làm giảm đáng kể diện tích đất nông nghiệp và thay đổi cơ cấu lao động, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế người dân.
  • Tiền bồi thường chủ yếu được sử dụng cho xây dựng nhà cửa, chưa được đầu tư hiệu quả vào phát triển sinh kế bền vững.
  • Việc chuyển đổi nghề nghiệp của người dân còn tự phát, thiếu đào tạo và hỗ trợ kỹ năng bài bản.
  • Mối quan hệ xã hội được duy trì tốt, tạo điều kiện hỗ trợ tinh thần và thông tin cho người dân.
  • Cần triển khai đồng bộ các giải pháp về đào tạo nghề, hỗ trợ tài chính, cải thiện chính sách bồi thường và tái định cư để đảm bảo sinh kế bền vững cho người dân bị thu hồi đất.

Next steps: Triển khai các chương trình đào tạo nghề và hỗ trợ tài chính trong vòng 1-2 năm, đồng thời rà soát chính sách bồi thường và tái định cư.

Call to action: Các cơ quan quản lý, chủ đầu tư và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống và sinh kế cho người dân bị ảnh hưởng bởi thu hồi đất.