Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội hiện nay, ngành du lịch đóng vai trò quan trọng, góp phần nâng cao GDP quốc gia và thúc đẩy sự phát triển bền vững. Theo báo cáo của Diễn đàn cấp cao du lịch Việt Nam năm 2019, Việt Nam được Tổ chức Du lịch Thế giới (UNWTO) xếp hạng thứ 6 trong 10 quốc gia có tốc độ tăng trưởng khách du lịch hàng đầu thế giới, với tổng doanh thu ngành du lịch năm 2018 chiếm 8,39% tổng GDP cả nước. Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng của du lịch cũng kéo theo những tác động tiêu cực đến môi trường, như gia tăng chất thải rắn, ô nhiễm không khí, tiếng ồn và suy thoái cảnh quan thiên nhiên. Đặc biệt, các khu du lịch trọng điểm như Chùa Hương (Hà Nội) đang đối mặt với thách thức trong việc cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường.

Luận văn tập trung nghiên cứu xây dựng bộ tiêu chí và chỉ số môi trường hướng tới phát triển du lịch bền vững tại khu di tích - thắng cảnh Hương Sơn, huyện Mỹ Đức, Hà Nội trong giai đoạn từ tháng 4 đến tháng 10 năm 2019. Mục tiêu chính là đánh giá thực trạng môi trường các hoạt động du lịch tại đây, từ đó đề xuất bộ tiêu chí và chỉ số đánh giá phù hợp nhằm hỗ trợ công tác quản lý, giám sát và bảo vệ môi trường trong phát triển du lịch bền vững. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc cung cấp công cụ đánh giá khoa học, góp phần nâng cao chất lượng môi trường và phát triển du lịch bền vững tại Hà Nội nói riêng và các khu du lịch tương tự nói chung.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết phát triển bền vững và phát triển du lịch bền vững, trong đó:

  • Lý thuyết phát triển bền vững: Được định nghĩa theo UNCED (1987) là phát triển đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm giảm khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai, bao gồm ba trụ cột kinh tế, xã hội và môi trường. Bộ tiêu chí phát triển bền vững của Liên Hợp Quốc (CSD) gồm 58 tiêu chí phân bổ trên 4 khía cạnh: xã hội, môi trường, kinh tế và thể chế.

  • Lý thuyết phát triển du lịch bền vững: Theo UNWTO (1992), du lịch bền vững là phát triển các hoạt động du lịch nhằm đáp ứng nhu cầu hiện tại của khách du lịch và cộng đồng địa phương, đồng thời bảo tồn tài nguyên cho tương lai. Các tiêu chuẩn du lịch bền vững toàn cầu được xây dựng nhằm hướng dẫn các doanh nghiệp, chính phủ và cộng đồng trong việc phát triển du lịch có trách nhiệm.

  • Khái niệm tiêu chí và chỉ số môi trường: Tiêu chí là các yêu cầu cụ thể để đánh giá mức độ bền vững, trong khi chỉ số là các phép đo định lượng hoặc định tính để đánh giá tiêu chí đó. Bộ tiêu chí và chỉ số được sử dụng như công cụ quản lý, giám sát và báo cáo trong phát triển du lịch bền vững.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo kinh tế xã hội, tài liệu quản lý khu di tích, số liệu thống kê khách du lịch giai đoạn 2014-2019, cùng các tài liệu pháp luật liên quan đến bảo vệ môi trường và phát triển du lịch bền vững. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát thực địa tại khu di tích Chùa Hương, phỏng vấn và thu thập ý kiến chuyên gia.

  • Phương pháp phân tích: Áp dụng phương pháp Delphi để thu thập và đồng thuận ý kiến chuyên gia về bộ tiêu chí và chỉ số môi trường. Nhóm chuyên gia gồm 15 người có kinh nghiệm trong lĩnh vực môi trường, du lịch và quản lý tài nguyên. Các vòng khảo sát Delphi sử dụng thang đo Likert 5 điểm để đánh giá mức độ phù hợp của từng tiêu chí, chỉ số.

  • Phân tích thống kê: Sử dụng phần mềm IBM SPSS Statistics 23 để tính toán các chỉ số thống kê mô tả (trung bình, trung vị, độ lệch chuẩn, độ trải giữa IQR), kiểm định độ đồng thuận bằng kiểm định Friedman, đánh giá độ tin cậy thang đo qua hệ số Cronbach’s Alpha và hệ số ICC nhằm đảm bảo tính chính xác và tin cậy của bộ tiêu chí.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong 7 tháng (04/2019 - 10/2019), bao gồm thu thập tài liệu, khảo sát thực địa, tổ chức các vòng Delphi, phân tích dữ liệu và hoàn thiện bộ tiêu chí.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng phát triển du lịch tại Chùa Hương: Số lượng khách du lịch tăng trung bình khoảng 10-15% mỗi năm trong giai đoạn 2014-2018, với lượng khách cao điểm vào mùa lễ hội xuân. Các loại hình du lịch chủ yếu gồm du lịch tâm linh, du lịch sinh thái và du lịch văn hóa truyền thống.

  2. Tác động môi trường từ hoạt động du lịch: Khối lượng chất thải rắn phát sinh từ hoạt động du lịch tại khu di tích tăng khoảng 20% mỗi năm, gây áp lực lớn lên hệ thống xử lý chất thải. Ô nhiễm không khí và tiếng ồn cũng gia tăng, đặc biệt trong mùa cao điểm. Nước thải sinh hoạt chưa được xử lý triệt để, ảnh hưởng đến chất lượng nước suối Yến và môi trường đất xung quanh.

  3. Bộ tiêu chí và chỉ số môi trường được xây dựng: Qua hai vòng khảo sát Delphi, nhóm chuyên gia đồng thuận lựa chọn 45 tiêu chí và chỉ số môi trường phù hợp với đặc thù khu di tích Chùa Hương, bao gồm các nhóm: chất lượng không khí, nước, đất; quản lý chất thải; bảo tồn đa dạng sinh học; và các chỉ số về quản lý môi trường du lịch. Các tiêu chí này đạt điểm trung bình trên 4,0 và độ đồng thuận cao (p < 0,05 theo kiểm định Friedman).

  4. Độ tin cậy bộ tiêu chí: Hệ số Cronbach’s Alpha đạt 0,87, cho thấy thang đo có độ tin cậy rất tốt. Hệ số ICC trung bình là 0,78, phản ánh sự nhất quán cao giữa các chuyên gia trong đánh giá các chỉ số.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự gia tăng nhanh chóng của lượng khách du lịch tại Chùa Hương đã tạo ra áp lực đáng kể lên môi trường tự nhiên và hạ tầng xử lý chất thải. Việc xây dựng bộ tiêu chí và chỉ số môi trường dựa trên nguyên tắc phát triển bền vững là cần thiết để đánh giá và quản lý hiệu quả các tác động này. So với các nghiên cứu tương tự tại các khu du lịch sinh thái khác ở Việt Nam, bộ tiêu chí của luận văn có tính đặc thù cao, phù hợp với điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội và văn hóa địa phương.

Bộ tiêu chí không chỉ giúp đo lường hiện trạng môi trường mà còn là công cụ hỗ trợ ra quyết định cho các cơ quan quản lý trong việc giám sát và điều chỉnh các hoạt động du lịch. Việc áp dụng phương pháp Delphi kết hợp phân tích thống kê đã đảm bảo tính khoa học, khách quan và khả thi của bộ tiêu chí. Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ so sánh mức độ ô nhiễm theo thời gian, bảng tổng hợp điểm đánh giá các chỉ số, giúp minh bạch và dễ dàng theo dõi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống quản lý môi trường chuyên biệt cho khu di tích Chùa Hương: Thiết lập bộ phận chuyên trách giám sát chất lượng không khí, nước và xử lý chất thải, nhằm giảm thiểu ô nhiễm và bảo vệ cảnh quan. Mục tiêu giảm 15% lượng chất thải rắn chưa xử lý trong vòng 2 năm, do UBND huyện Mỹ Đức phối hợp với Ban Quản lý khu di tích thực hiện.

  2. Hoàn thiện và thực thi các quy định pháp luật về bảo vệ môi trường trong du lịch: Ban hành các quy chế cụ thể về quản lý hoạt động du lịch, xử lý vi phạm về xả thải và bảo tồn đa dạng sinh học. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do Sở Tài nguyên và Môi trường Hà Nội chủ trì phối hợp với các cơ quan liên quan.

  3. Tăng cường tuyên truyền, giáo dục và nâng cao nhận thức cộng đồng địa phương: Triển khai các chương trình đào tạo, hội thảo về phát triển du lịch bền vững, khuyến khích người dân tham gia bảo vệ môi trường. Mục tiêu nâng cao nhận thức cho ít nhất 80% người dân trong khu vực trong vòng 18 tháng, do các tổ chức phi chính phủ và Ban Quản lý khu di tích phối hợp thực hiện.

  4. Ứng dụng khoa học công nghệ trong xử lý chất thải và quản lý tài nguyên: Đầu tư hệ thống xử lý nước thải sinh hoạt hiện đại, áp dụng công nghệ tái chế chất thải rắn, sử dụng năng lượng tái tạo trong các cơ sở dịch vụ du lịch. Mục tiêu giảm 20% lượng khí thải nhà kính trong 3 năm, do các doanh nghiệp du lịch và chính quyền địa phương phối hợp triển khai.

  5. Sử dụng bộ tiêu chí và chỉ số môi trường làm công cụ giám sát định kỳ: Thiết lập hệ thống báo cáo và đánh giá hàng năm dựa trên bộ tiêu chí đã xây dựng, làm cơ sở cho việc điều chỉnh chính sách và kế hoạch phát triển du lịch bền vững. Thời gian áp dụng ngay từ năm 2020, do Ban Quản lý khu di tích và Sở Du lịch Hà Nội thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về du lịch và môi trường: Sử dụng bộ tiêu chí để xây dựng chính sách, quy định và giám sát hoạt động du lịch nhằm bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực phát triển bền vững và du lịch sinh thái: Tham khảo phương pháp nghiên cứu Delphi kết hợp phân tích thống kê và bộ tiêu chí môi trường đặc thù cho khu du lịch truyền thống.

  3. Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong ngành du lịch: Áp dụng các tiêu chuẩn môi trường trong quản lý hoạt động kinh doanh, nâng cao trách nhiệm xã hội và phát triển bền vững.

  4. Cộng đồng địa phương và các tổ chức phi chính phủ: Nâng cao nhận thức, tham gia giám sát và bảo vệ môi trường, đồng thời phát triển các dịch vụ du lịch thân thiện với môi trường.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bộ tiêu chí môi trường xây dựng trong luận văn có thể áp dụng cho các khu du lịch khác không?
    Bộ tiêu chí được thiết kế dựa trên đặc thù của khu di tích Chùa Hương nhưng có tính linh hoạt để điều chỉnh phù hợp với các khu du lịch sinh thái và văn hóa tương tự, giúp đánh giá và quản lý môi trường hiệu quả.

  2. Phương pháp Delphi có ưu điểm gì trong xây dựng bộ tiêu chí?
    Phương pháp Delphi thu thập ý kiến chuyên gia đa ngành, tạo sự đồng thuận qua nhiều vòng khảo sát, đảm bảo tính khách quan, khoa học và khả thi của bộ tiêu chí trong thực tiễn.

  3. Làm thế nào để giảm thiểu tác động tiêu cực của du lịch đến môi trường tại Chùa Hương?
    Cần kết hợp quản lý chặt chẽ, nâng cao nhận thức cộng đồng, áp dụng công nghệ xử lý chất thải và xây dựng các quy định pháp luật nghiêm ngặt nhằm bảo vệ tài nguyên và cảnh quan.

  4. Bộ tiêu chí có thể giúp gì cho công tác quản lý nhà nước?
    Bộ tiêu chí cung cấp công cụ đánh giá định lượng và định tính, giúp cơ quan quản lý theo dõi, giám sát và điều chỉnh các hoạt động du lịch nhằm đảm bảo phát triển bền vững.

  5. Các chỉ số môi trường được lựa chọn dựa trên tiêu chí nào?
    Các chỉ số được lựa chọn dựa trên mức độ phù hợp, khả năng đo lường, tính khoa học và sự đồng thuận của chuyên gia, đảm bảo phản ánh chính xác các khía cạnh môi trường quan trọng trong du lịch.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công bộ tiêu chí và chỉ số môi trường phù hợp với đặc thù khu di tích Chùa Hương, góp phần thúc đẩy phát triển du lịch bền vững tại Hà Nội.
  • Phương pháp Delphi kết hợp phân tích thống kê đảm bảo tính khách quan, tin cậy và khả thi của bộ tiêu chí.
  • Bộ tiêu chí giúp đánh giá chính xác các tác động môi trường từ hoạt động du lịch, hỗ trợ quản lý và giám sát hiệu quả.
  • Đề xuất các giải pháp quản lý, pháp luật, tuyên truyền và ứng dụng công nghệ nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực và nâng cao chất lượng môi trường.
  • Khuyến nghị áp dụng bộ tiêu chí làm công cụ giám sát định kỳ, mở rộng nghiên cứu và ứng dụng tại các khu du lịch khác để phát triển bền vững toàn diện.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp du lịch cần phối hợp triển khai áp dụng bộ tiêu chí, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, cập nhật và hoàn thiện công cụ đánh giá nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững trong tương lai.