Tổng quan nghiên cứu

Văn hóa ứng xử là một phần quan trọng trong đời sống xã hội, phản ánh tư duy, nhận thức và cách hành xử của con người trong các mối quan hệ gia đình và xã hội. Ở Việt Nam, đặc biệt tại các vùng dân tộc thiểu số như dân tộc Tày ở tỉnh Bắc Kạn, văn hóa ứng xử được thể hiện rõ nét qua các tác phẩm truyện thơ Nôm Tày – một thể loại văn học dân gian độc đáo với số lượng tác phẩm phong phú, phản ánh đa dạng đời sống xã hội và tâm hồn của đồng bào. Tỉnh Bắc Kạn có dân tộc Tày chiếm khoảng 53% dân số, nơi đây chữ Nôm Tày và truyện thơ Nôm Tày giữ vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.

Luận văn tập trung nghiên cứu văn hóa ứng xử trong một số truyện thơ Nôm Tày và vấn đề giáo dục học sinh tại Trường THCS Hoàng Văn Thụ, huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ các biểu hiện văn hóa ứng xử trong truyện thơ Nôm Tày, đánh giá giá trị giáo dục của chúng và đề xuất các biện pháp tích hợp giáo dục văn hóa ứng xử cho học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm tiêu biểu như Nhân Lăng, Lưu Đài - Hán Xuân, Nàng Ngọc Long, Lý Lan - Thị Dung, Tống Trân - Cúc Hoa, trong khoảng thời gian từ năm 2008 đến 2018, dựa trên bộ Tổng tập truyện thơ Nôm các dân tộc thiểu số Việt Nam.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc Tày, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng giáo dục đạo đức, nhân cách cho học sinh vùng dân tộc thiểu số, giúp các em hiểu và trân trọng truyền thống văn hóa của dân tộc mình, từ đó hình thành những chuẩn mực ứng xử tích cực trong cuộc sống.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về văn hóa và văn hóa ứng xử, trong đó:

  • Khái niệm văn hóa được hiểu là hệ thống các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua quá trình tương tác với môi trường tự nhiên và xã hội. Văn hóa là sản phẩm của hoạt động sáng tạo, phản ánh sự phát triển xã hội và con người.

  • Văn hóa ứng xử được định nghĩa là hệ thống các chuẩn mực, quy tắc ứng xử trong các mối quan hệ giữa con người với con người, với xã hội và môi trường, thể hiện qua hành vi, thái độ, ngôn ngữ và nếp sống. Văn hóa ứng xử phản ánh trình độ nhận thức và tư duy của cá nhân, nhóm xã hội.

  • Lý thuyết giáo dục tích hợp được áp dụng để đề xuất các biện pháp giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày cho học sinh, nhằm phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực của học sinh, phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới.

Các khái niệm chính bao gồm: văn hóa, văn hóa ứng xử, truyện thơ Nôm Tày, giáo dục đạo đức, giáo dục tích hợp, và các mối quan hệ xã hội trong gia đình và cộng đồng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận liên ngành, kết hợp các lĩnh vực văn học, văn hóa học, dân tộc học, xã hội học và giáo dục học để phân tích sâu sắc các biểu hiện văn hóa ứng xử trong truyện thơ Nôm Tày và vận dụng vào giáo dục học sinh.

  • Nguồn dữ liệu: Bộ Tổng tập truyện thơ Nôm các dân tộc thiểu số Việt Nam (19 tập), xuất bản từ 2008 đến 2018, cùng các tài liệu nghiên cứu, luận văn, luận án liên quan.

  • Phương pháp khảo sát, thống kê: Khảo sát, thống kê các biểu hiện văn hóa ứng xử trong các truyện thơ tiêu biểu, tập trung vào các mối quan hệ gia đình (cha mẹ - con cái, vợ chồng, anh chị em) và xã hội (bề dưới - bề trên, bạn bè, người chịu ơn - người làm ơn).

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp: Phân tích nội dung, nghệ thuật và giá trị giáo dục của các biểu hiện văn hóa ứng xử, từ đó tổng hợp các kết quả để đề xuất giải pháp giáo dục phù hợp.

  • Cỡ mẫu và timeline: Nghiên cứu tập trung vào 12 truyện thơ tiêu biểu, thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2018 đến 2020, với khảo sát thực tế tại Trường THCS Hoàng Văn Thụ, nơi có 244 học sinh và 21 cán bộ giáo viên.

Phương pháp phân tích định tính được ưu tiên nhằm làm rõ các giá trị văn hóa ứng xử và khả năng tích hợp giáo dục trong nhà trường.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Biểu hiện văn hóa ứng xử trong gia đình: Truyện thơ Nôm Tày thể hiện rõ nét văn hóa ứng xử trong mối quan hệ cha mẹ - con cái, vợ chồng, anh chị em. Ví dụ, trong truyện Tống Trân - Cúc Hoa, lòng hiếu thảo của Tống Trân với mẹ già được thể hiện qua việc chàng luôn nhớ nhung, chăm sóc mẹ dù đi sứ xa xôi. Tỷ lệ các truyện đề cập đến đạo hiếu chiếm khoảng 70% trong số các tác phẩm khảo sát.

  2. Văn hóa ứng xử trong mối quan hệ vợ chồng: Truyện Lý Thế Khanh phản ánh đức hy sinh, lòng chung thủy của người vợ Thị Trinh, dù gặp nhiều thử thách vẫn giữ trọn đạo nghĩa vợ chồng. Khoảng 60% truyện thơ khảo sát đề cập đến các giá trị như thủy chung, tôn trọng và hy sinh trong hôn nhân.

  3. Văn hóa ứng xử ngoài xã hội: Các mối quan hệ bạn bè, bề dưới - bề trên, người chịu ơn - người làm ơn được thể hiện qua các truyện thơ với các chuẩn mực ứng xử như tôn trọng, biết ơn, giúp đỡ lẫn nhau. Ví dụ, trong truyện Nàng Ngọc Long, tình mẫu tử và sự gắn bó cộng đồng được nhấn mạnh, góp phần giáo dục ý thức trách nhiệm xã hội.

  4. Giá trị giáo dục văn hóa ứng xử cho học sinh: Qua khảo sát thực trạng tại Trường THCS Hoàng Văn Thụ, việc giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày chưa được tổ chức bài bản, chuyên đề khoa học còn thiếu. Tuy nhiên, học sinh có sự quan tâm và tiếp nhận tích cực khi được giới thiệu các giá trị này qua các hoạt động ngoại khóa và bài giảng tích hợp.

Thảo luận kết quả

Các biểu hiện văn hóa ứng xử trong truyện thơ Nôm Tày phản ánh sâu sắc đời sống tinh thần và quan niệm đạo đức của đồng bào dân tộc Tày, mang đậm tính nhân văn và truyền thống. So sánh với văn học trung đại Việt Nam, truyện thơ Nôm Tày có nét tương đồng trong việc đề cao đạo hiếu, tình nghĩa vợ chồng, tình thân trong gia đình, nhưng cũng có sự khác biệt về ngôn ngữ, hình thức thể hiện và bối cảnh văn hóa đặc thù của dân tộc miền núi.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các chủ đề văn hóa ứng xử trong truyện thơ, bảng so sánh các giá trị ứng xử giữa truyện thơ Nôm Tày và văn học trung đại Việt Nam, giúp minh họa rõ nét các phát hiện.

Việc tích hợp giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày vào chương trình học tại Trường THCS Hoàng Văn Thụ có thể góp phần nâng cao nhận thức, hình thành nhân cách và chuẩn mực ứng xử cho học sinh, phù hợp với mục tiêu đổi mới giáo dục phổ thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chuyên đề giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày: Thiết kế các chuyên đề bài bản, khoa học, phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi học sinh THCS, triển khai trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện là tổ Ngữ văn phối hợp với tổ Giáo dục công dân.

  2. Tổ chức hoạt động ngoại khóa và câu lạc bộ văn hóa dân tộc: Tổ chức các hoạt động trải nghiệm, kể chuyện, thi tìm hiểu về truyện thơ Nôm Tày nhằm tăng cường sự hứng thú và tiếp nhận của học sinh. Thời gian thực hiện từ đầu năm học, do Ban giám hiệu và Đoàn Thanh niên nhà trường chủ trì.

  3. Đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về văn hóa ứng xử và truyện thơ Nôm Tày: Tổ chức các khóa tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên về nội dung và phương pháp tích hợp giáo dục văn hóa ứng xử. Thời gian trong 6 tháng đầu năm học, do Phòng Giáo dục huyện phối hợp với các chuyên gia văn hóa thực hiện.

  4. Xây dựng hệ thống bài tập và tài liệu giảng dạy tích hợp: Soạn thảo bộ tài liệu, bài tập liên quan đến văn hóa ứng xử trong truyện thơ Nôm Tày để sử dụng trong giảng dạy môn Ngữ văn và các môn liên quan. Thời gian hoàn thành trong 1 năm, do tổ Ngữ văn và Trung tâm học liệu nhà trường phối hợp thực hiện.

Các giải pháp trên nhằm nâng cao chất lượng giáo dục đạo đức, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, góp phần hình thành nhân cách và chuẩn mực ứng xử tích cực cho học sinh vùng dân tộc thiểu số.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn và Giáo dục công dân tại các trường THCS vùng dân tộc thiểu số: Giúp hiểu sâu sắc về giá trị văn hóa ứng xử trong truyện thơ Nôm Tày, từ đó tích hợp hiệu quả vào giảng dạy, nâng cao chất lượng giáo dục đạo đức.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc và văn học dân gian: Cung cấp tư liệu nghiên cứu về văn hóa ứng xử trong truyện thơ Nôm Tày, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Tày.

  3. Cán bộ quản lý giáo dục địa phương: Hỗ trợ xây dựng chính sách, chương trình giáo dục phù hợp với đặc điểm văn hóa vùng miền, thúc đẩy phát triển giáo dục toàn diện cho học sinh dân tộc thiểu số.

  4. Sinh viên, học viên ngành Ngôn ngữ, Văn học và Văn hóa Việt Nam: Là tài liệu tham khảo quý giá cho các đề tài nghiên cứu về văn hóa ứng xử, văn học dân gian và giáo dục đạo đức trong bối cảnh đa văn hóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Truyện thơ Nôm Tày có đặc điểm gì nổi bật trong văn hóa ứng xử?
    Truyện thơ Nôm Tày thể hiện các chuẩn mực ứng xử trong gia đình và xã hội như lòng hiếu thảo, tình nghĩa vợ chồng, tình bạn bè, sự tôn trọng và biết ơn, phản ánh sâu sắc đời sống tinh thần của đồng bào dân tộc Tày.

  2. Tại sao cần tích hợp giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày vào trường học?
    Việc tích hợp giúp học sinh hiểu và trân trọng giá trị văn hóa dân tộc, hình thành nhân cách, chuẩn mực ứng xử tích cực, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục đạo đức và phát triển toàn diện.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp tiếp cận liên ngành, khảo sát, thống kê, phân tích và tổng hợp dựa trên nguồn dữ liệu từ bộ Tổng tập truyện thơ Nôm các dân tộc thiểu số và khảo sát thực tế tại trường THCS Hoàng Văn Thụ.

  4. Các giải pháp đề xuất có thể áp dụng trong bao lâu?
    Các giải pháp như xây dựng chuyên đề, tổ chức hoạt động ngoại khóa, đào tạo giáo viên và xây dựng tài liệu được đề xuất thực hiện trong vòng 1 năm học để đạt hiệu quả tích cực.

  5. Làm thế nào để giáo viên có thể áp dụng hiệu quả các giá trị văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày?
    Giáo viên cần được bồi dưỡng chuyên môn, sử dụng tài liệu bài bản, kết hợp các hoạt động trải nghiệm, kể chuyện, thảo luận nhóm để giúp học sinh tiếp nhận và vận dụng các giá trị này trong cuộc sống hàng ngày.

Kết luận

  • Văn hóa ứng xử trong truyện thơ Nôm Tày phản ánh sâu sắc các giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc Tày, đặc biệt trong các mối quan hệ gia đình và xã hội.
  • Truyện thơ Nôm Tày có giá trị giáo dục to lớn, góp phần hình thành nhân cách và chuẩn mực ứng xử tích cực cho thế hệ trẻ.
  • Thực trạng giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày tại Trường THCS Hoàng Văn Thụ còn nhiều hạn chế, chưa được tổ chức bài bản và chuyên sâu.
  • Đề xuất các giải pháp tích hợp giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày nhằm nâng cao chất lượng giáo dục đạo đức và phát triển toàn diện học sinh vùng dân tộc thiểu số.
  • Tiếp tục nghiên cứu, phát triển tài liệu và đào tạo giáo viên là bước đi cần thiết trong giai đoạn tiếp theo để thực hiện hiệu quả các giải pháp giáo dục.

Mời các nhà nghiên cứu, giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục quan tâm tham khảo và áp dụng các kết quả nghiên cứu nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời nâng cao chất lượng giáo dục đạo đức cho học sinh dân tộc thiểu số.