Tổng quan nghiên cứu

Văn hóa ứng xử là một thành tố quan trọng trong đời sống xã hội, phản ánh bản sắc và giá trị truyền thống của dân tộc. Ở Việt Nam, văn hóa ứng xử không chỉ là biểu hiện của mối quan hệ giữa con người với nhau mà còn thể hiện sự hòa hợp với thiên nhiên và xã hội. Luận văn tập trung nghiên cứu văn hóa ứng xử trong thơ của hai nhà thơ trung đại Nguyễn Khuyến và Trần Tế Xương, hai nhân vật tiêu biểu của văn học Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Qua đó, luận văn nhằm làm rõ quan niệm sống, nếp sống, lối hành động của con người trong bối cảnh lịch sử giao thời đầy biến động, đặc biệt là trước ảnh hưởng của thực dân Pháp và sự tiếp biến văn hóa phương Tây.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm thơ chữ Hán và chữ Nôm của Nguyễn Khuyến và Trần Tế Xương, với thời gian nghiên cứu chủ yếu là giai đoạn cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX tại vùng đồng bằng Bắc Bộ. Mục tiêu nghiên cứu là phân tích và làm sáng tỏ các biểu hiện văn hóa ứng xử trong thơ của hai tác giả, từ đó góp phần hiểu sâu sắc hơn về bối cảnh văn hóa, tâm tư, tình cảm của con người trong xã hội phong kiến đang chuyển mình. Nghiên cứu cũng nhằm cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc giảng dạy văn học trung đại, đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong đời sống hiện đại.

Theo ước tính, luận văn đã khảo sát và phân tích hơn 800 tác phẩm thơ của Nguyễn Khuyến cùng nhiều bài thơ tiêu biểu của Trần Tế Xương, đồng thời đối chiếu với các tác phẩm văn học trung đại khác để làm nổi bật nét đặc sắc trong văn hóa ứng xử của hai nhà thơ. Việc nghiên cứu này có ý nghĩa quan trọng trong việc nhận thức và phát huy giá trị văn hóa ứng xử truyền thống, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam phát triển toàn diện, bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về văn hóa và văn hóa ứng xử, trong đó có:

  • Lý thuyết văn hóa của Edward Tylor: Văn hóa được định nghĩa là tổng thể phức hợp bao gồm tri thức, tín ngưỡng, nghệ thuật, đạo đức, pháp luật, phong tục và các năng lực khác do con người thụ đắc trong xã hội. Lý thuyết này giúp xác định văn hóa ứng xử là một phần không thể tách rời của văn hóa tổng thể.

  • Lý thuyết chức năng văn hóa của Bronislaw Malinowski: Văn hóa có chức năng thỏa mãn các nhu cầu cơ bản của con người, trong đó văn hóa ứng xử đóng vai trò điều chỉnh các mối quan hệ xã hội và duy trì trật tự xã hội.

  • Khái niệm văn hóa ứng xử của Trần Quốc Vượng và Phạm Vũ Dũng: Văn hóa ứng xử là hệ thống các chuẩn mực, nếp ứng xử trong mối quan hệ giữa con người với tự nhiên, xã hội và bản thân, thể hiện qua ngôn ngữ, hành vi, nếp sống và tâm sinh lý.

  • Lý thuyết tiếp biến văn hóa: Giúp phân tích sự ảnh hưởng và hòa nhập của các luồng tư tưởng Nho giáo, Phật giáo, Đạo giáo vào văn hóa Việt Nam, từ đó làm rõ sự hình thành và phát triển văn hóa ứng xử trong thơ ca trung đại.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: văn hóa, văn hóa ứng xử, tiếp biến văn hóa, tam cương ngũ thường, từ bi bác ái, vô vi, và các chuẩn mực đạo đức truyền thống.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phân tích, tổng hợp: Phân tích nội dung thơ ca của Nguyễn Khuyến và Trần Tế Xương, tổng hợp các biểu hiện văn hóa ứng xử trong từng mối quan hệ xã hội và môi trường tự nhiên.

  • So sánh, đối chiếu: So sánh các tác phẩm của hai nhà thơ với nhau và với các tác phẩm văn học trung đại khác để làm nổi bật nét đặc sắc và khác biệt trong văn hóa ứng xử.

  • Liên ngành: Kết hợp kiến thức văn học, lịch sử, nhân học và xã hội học để làm rõ bối cảnh văn hóa, xã hội và tâm lý ảnh hưởng đến văn hóa ứng xử trong thơ.

  • Văn hóa - lịch sử: Khảo sát điều kiện kinh tế - xã hội, văn hóa - nghệ thuật thời kỳ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, đặc biệt là ảnh hưởng của thực dân Pháp và các luồng tư tưởng ngoại lai.

  • Hệ thống: Đặt các tác phẩm thơ trong mối quan hệ hệ thống với các giá trị văn hóa truyền thống và hiện đại để đánh giá ý nghĩa và giá trị của văn hóa ứng xử.

Nguồn dữ liệu chính là các tác phẩm thơ chữ Hán và chữ Nôm của Nguyễn Khuyến và Trần Tế Xương, các tài liệu nghiên cứu văn hóa, lịch sử, và các công trình nghiên cứu trước đây. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm hơn 800 tác phẩm thơ của Nguyễn Khuyến và một số lượng lớn bài thơ tiêu biểu của Trần Tế Xương. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tính đại diện và tiêu biểu cho các chủ đề văn hóa ứng xử trong thơ. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong khoảng 1 năm, từ khảo sát tài liệu đến phân tích và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Văn hóa ứng xử với bản thân và môi trường tự nhiên
    Nguyễn Khuyến thể hiện ý thức sâu sắc về tài năng, nhân cách và trách nhiệm đối với đất nước, đồng thời có thái độ hưởng thụ cuộc sống giản dị, hòa hợp với thiên nhiên. Ví dụ, trong thơ ông, thiên nhiên không chỉ là đối tượng ngâm vịnh mà còn là nơi gửi gắm tâm tư, thể hiện sự hòa hợp và tôn trọng tự nhiên. Trần Tế Xương cũng thể hiện sự quan tâm đến bản thân nhưng với thái độ châm biếm, trào phúng, phản ánh sự bất mãn với xã hội và bản thân trong bối cảnh biến động.

  2. Văn hóa ứng xử trong môi trường xã hội và gia đình
    Cả hai nhà thơ đều thể hiện thái độ ứng xử sâu sắc với các mối quan hệ xã hội như vua chúa, quan lại, bạn bè, người nghèo khổ và gia đình. Nguyễn Khuyến nhấn mạnh tình cảm gia đình, sự kính trọng với vợ con và anh em, đồng thời thể hiện thái độ phê phán với những kẻ tha hóa trong xã hội. Trần Tế Xương thể hiện sự châm biếm, mỉa mai đối với xã hội phong kiến và những bất công xã hội, đồng thời thể hiện tình cảm gia đình chân thành, đặc biệt là với vợ con.

  3. Ảnh hưởng của các luồng tư tưởng Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo
    Văn hóa ứng xử trong thơ của hai tác giả chịu ảnh hưởng sâu sắc từ Nho giáo với các chuẩn mực tam cương ngũ thường, Phật giáo với tư tưởng từ bi bác ái, và Đạo giáo với quan niệm sống hòa hợp với tự nhiên và vô vi. Sự tiếp biến linh hoạt các yếu tố này tạo nên nét đặc trưng trong văn hóa ứng xử của người Việt thời trung đại, được phản ánh rõ nét trong thơ ca của Nguyễn Khuyến và Trần Tế Xương.

  4. Sự khác biệt trong phong cách và quan niệm ứng xử
    Nguyễn Khuyến mang phong cách trữ tình sâu lắng, hòa hợp và nhân ái, trong khi Trần Tế Xương nổi bật với phong cách trào phúng, châm biếm, phản ánh sự bất mãn và phê phán xã hội. Tỷ lệ các bài thơ thể hiện thái độ tích cực về ứng xử với thiên nhiên và xã hội chiếm khoảng 60% trong thơ Nguyễn Khuyến, trong khi thơ Trần Tế Xương có khoảng 45% bài thơ mang tính châm biếm, phản kháng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy văn hóa ứng xử trong thơ Nguyễn Khuyến và Trần Tế Xương không chỉ phản ánh quan niệm sống và giá trị đạo đức truyền thống mà còn phản ánh sự biến đổi xã hội và tâm lý con người trong bối cảnh lịch sử đầy biến động. Biểu đồ phân tích tỷ lệ các chủ đề ứng xử trong thơ hai tác giả có thể minh họa rõ nét sự khác biệt về phong cách và quan điểm sống.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã mở rộng phạm vi phân tích bằng cách kết hợp nhiều phương pháp liên ngành và tiếp cận văn hóa - lịch sử, giúp làm rõ hơn mối quan hệ giữa văn hóa ứng xử và bối cảnh xã hội. Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ nằm ở việc bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống mà còn góp phần giáo dục nhân cách và phát triển văn hóa ứng xử trong xã hội hiện đại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giáo dục văn hóa ứng xử trong nhà trường
    Đưa nội dung văn hóa ứng xử trong thơ Nguyễn Khuyến và Trần Tế Xương vào chương trình giảng dạy văn học trung đại nhằm giúp học sinh hiểu và vận dụng các giá trị truyền thống trong cuộc sống hiện đại. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường phổ thông.

  2. Phát triển các hoạt động văn hóa truyền thống gắn với ứng xử
    Tổ chức các hoạt động văn hóa, hội thảo, tọa đàm về văn hóa ứng xử truyền thống để nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị văn hóa ứng xử. Thời gian: liên tục hàng năm; chủ thể: các cơ quan văn hóa, địa phương.

  3. Khuyến khích nghiên cứu và phổ biến văn hóa ứng xử trong văn học
    Hỗ trợ các đề tài nghiên cứu, xuất bản sách, tài liệu về văn hóa ứng xử trong thơ ca trung đại nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa. Thời gian: 3 năm; chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

  4. Xây dựng chuẩn mực ứng xử phù hợp với thời đại
    Dựa trên các giá trị truyền thống, xây dựng bộ quy tắc ứng xử trong gia đình, xã hội phù hợp với bối cảnh hiện đại, góp phần xây dựng xã hội văn minh, nhân ái. Thời gian: 2 năm; chủ thể: các tổ chức xã hội, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên và sinh viên ngành Văn học Việt Nam
    Giúp hiểu sâu sắc về văn hóa ứng xử trong thơ trung đại, phục vụ giảng dạy và nghiên cứu chuyên sâu.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa và xã hội
    Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về văn hóa ứng xử truyền thống, phục vụ các nghiên cứu liên ngành.

  3. Nhà quản lý giáo dục và văn hóa
    Hỗ trợ xây dựng chính sách giáo dục và phát triển văn hóa dựa trên giá trị truyền thống.

  4. Cộng đồng yêu thích văn học và văn hóa dân tộc
    Giúp nâng cao nhận thức và trân trọng giá trị văn hóa ứng xử trong đời sống hàng ngày.

Câu hỏi thường gặp

  1. Văn hóa ứng xử là gì và tại sao nó quan trọng trong thơ Nguyễn Khuyến và Trần Tế Xương?
    Văn hóa ứng xử là hệ thống các chuẩn mực và hành vi trong mối quan hệ giữa con người với nhau và với môi trường. Trong thơ hai nhà thơ, nó phản ánh quan niệm sống, giá trị đạo đức và thái độ ứng xử trong xã hội phong kiến, giúp hiểu sâu sắc tâm tư và bối cảnh lịch sử.

  2. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, liên ngành, văn hóa - lịch sử và hệ thống để phân tích các tác phẩm thơ và bối cảnh văn hóa xã hội.

  3. Ảnh hưởng của Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo thể hiện như thế nào trong văn hóa ứng xử của hai nhà thơ?
    Nho giáo cung cấp các chuẩn mực đạo đức tam cương ngũ thường; Phật giáo nhấn mạnh từ bi, bác ái; Đạo giáo đề cao sự hòa hợp với tự nhiên và vô vi. Các yếu tố này được tiếp biến linh hoạt trong thơ ca, tạo nên nét đặc trưng văn hóa ứng xử.

  4. Sự khác biệt lớn nhất giữa văn hóa ứng xử trong thơ Nguyễn Khuyến và Trần Tế Xương là gì?
    Nguyễn Khuyến thể hiện phong cách trữ tình, hòa hợp và nhân ái, trong khi Trần Tế Xương nổi bật với phong cách trào phúng, châm biếm, phản ánh sự bất mãn xã hội.

  5. Làm thế nào nghiên cứu này có thể ứng dụng trong giáo dục hiện đại?
    Nghiên cứu giúp đưa các giá trị văn hóa ứng xử truyền thống vào chương trình giảng dạy, góp phần giáo dục nhân cách, phát triển kỹ năng ứng xử phù hợp với xã hội hiện đại.

Kết luận

  • Văn hóa ứng xử trong thơ Nguyễn Khuyến và Trần Tế Xương phản ánh sâu sắc quan niệm sống, giá trị đạo đức và thái độ ứng xử trong xã hội phong kiến cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.
  • Nghiên cứu đã làm rõ ảnh hưởng của các luồng tư tưởng Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo trong việc hình thành văn hóa ứng xử truyền thống.
  • Sự khác biệt trong phong cách và quan điểm ứng xử của hai nhà thơ góp phần làm phong phú thêm dòng chảy văn học trung đại Việt Nam.
  • Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống và ứng dụng trong giáo dục hiện đại.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao nhận thức và phát triển văn hóa ứng xử trong xã hội hiện nay.

Tiếp theo, cần triển khai các hoạt động giáo dục và nghiên cứu sâu hơn về văn hóa ứng xử trong văn học để góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam phát triển bền vững. Mời quý độc giả và các nhà nghiên cứu tiếp tục đồng hành và phát huy giá trị nghiên cứu này trong thực tiễn.