Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục theo định hướng phát triển năng lực học sinh, việc nâng cao kỹ năng đọc hiểu văn bản văn học trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo của ngành giáo dục, từ năm 2014, phần đọc hiểu chiếm từ 20% đến 30% tổng điểm trong các kỳ thi tuyển sinh đại học và THPT quốc gia môn Ngữ văn, cho thấy tầm quan trọng ngày càng tăng của năng lực này. Tuy nhiên, thực tế dạy học tại các trường phổ thông còn tồn tại nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc vận dụng các lý thuyết ngôn ngữ học để hỗ trợ học sinh phát triển kỹ năng đọc hiểu sâu sắc và toàn diện.

Luận văn tập trung nghiên cứu vận dụng lý thuyết trường nghĩa vào dạy học đọc hiểu đoạn trích “Vợ chồng A Phủ” của nhà văn Tô Hoài, một tác phẩm tiêu biểu trong chương trình Ngữ văn 12, Tập II. Mục tiêu cụ thể là xây dựng phương pháp dạy học giúp học sinh không chỉ hiểu sâu sắc nội dung, nghệ thuật của đoạn trích mà còn phát triển kỹ năng tự đọc hiểu các tác phẩm tự sự khác dựa trên cơ sở lý thuyết trường nghĩa. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào trường THPT Giao Thủy, tỉnh Nam Định trong năm học 2015-2016, với đối tượng là giáo viên và học sinh bộ môn Ngữ văn.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng tích hợp kiến thức Tiếng Việt và Văn học, đồng thời góp phần nâng cao năng lực đọc hiểu, phát huy vai trò chủ động, sáng tạo của học sinh trong quá trình tiếp nhận văn bản văn học. Việc vận dụng lý thuyết trường nghĩa được kỳ vọng sẽ cung cấp công cụ ngôn ngữ học hệ thống, giúp học sinh khai thác sâu sắc các lớp nghĩa của từ ngữ, từ đó hiểu rõ hơn về đề tài, nhân vật, chủ đề và phong cách nghệ thuật của tác phẩm.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết trường nghĩa và lý thuyết đọc hiểu văn bản. Lý thuyết trường nghĩa, được phát triển từ những năm 1920-1930, tập trung nghiên cứu các mối quan hệ ngữ nghĩa giữa các từ trong hệ thống ngôn ngữ, phân loại thành các trường nghĩa biểu vật, biểu niệm, tuyến tính và liên tưởng. Trường nghĩa biểu vật là tập hợp các từ có nét nghĩa biểu vật chung; trường nghĩa biểu niệm tập hợp các từ có cấu trúc nghĩa biểu niệm tương đồng; trường nghĩa tuyến tính liên quan đến các từ kết hợp trong chuỗi ngôn ngữ; trường nghĩa liên tưởng dựa trên các mối quan hệ liên tưởng chủ quan giữa các từ. Việc phân tích trường nghĩa giúp làm sáng tỏ tính hệ thống và cấu trúc của từ vựng trong tác phẩm văn học.

Lý thuyết đọc hiểu văn bản nhấn mạnh quá trình giải mã ngôn ngữ, nhận diện nghĩa của từ và mối liên hệ giữa các từ để phát hiện lớp nghĩa sâu sắc của văn bản. Đọc hiểu không chỉ là nắm bắt nội dung mà còn là phát hiện phương thức trình bày nghệ thuật, giá trị tư tưởng và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Sự kết hợp giữa lý thuyết trường nghĩa và đọc hiểu văn bản tạo nền tảng khoa học, logic giúp học sinh tiếp cận tác phẩm một cách hệ thống và sâu sắc.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: trường nghĩa (semantic field), đọc hiểu văn bản (text comprehension), và kỹ năng đọc hiểu tác phẩm tự sự (narrative text comprehension skills). Ngoài ra, các khái niệm về đề tài, chủ đề, nhân vật trung tâm và phong cách nghệ thuật cũng được khai thác dựa trên phân tích trường nghĩa.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng, gồm:

  • Khảo sát, thống kê, phân loại: Thu thập và phân loại từ ngữ trong đoạn trích “Vợ chồng A Phủ” để thiết lập các trường nghĩa chính và tiểu trường nghĩa.
  • Phân tích thành tố ngữ nghĩa: Phân tích chi tiết các trường nghĩa biểu vật, biểu niệm, tuyến tính và liên tưởng trong đoạn trích nhằm làm rõ cấu trúc ngữ nghĩa và giá trị nghệ thuật.
  • Phương pháp hệ thống và so sánh: So sánh các trường nghĩa trong đoạn trích với các trường nghĩa khác để xác định đặc điểm nổi bật và sự cộng hưởng ngữ nghĩa.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện dạy học thử nghiệm tại trường THPT Giao Thủy với cỡ mẫu gồm 2 lớp (lớp thực nghiệm và lớp đối chứng), mỗi lớp khoảng 40 học sinh. Lớp thực nghiệm được dạy theo hướng vận dụng lý thuyết trường nghĩa, lớp đối chứng dạy theo phương pháp truyền thống. Thời gian thực nghiệm kéo dài 4 tuần với 4 tiết dạy.

Dữ liệu thu thập bao gồm phiếu khảo sát ý kiến giáo viên, kết quả bài kiểm tra đọc hiểu trước và sau thực nghiệm, quan sát giờ dạy và phỏng vấn học sinh. Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả và so sánh trung bình để đánh giá hiệu quả phương pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thiết lập các trường nghĩa chính trong đoạn trích: Qua khảo sát 331 từ ngữ, xác định ba trường nghĩa chính gồm: trường nghĩa con người Tây Bắc (249 từ, chiếm 75,2%), trường nghĩa văn hóa Tây Bắc (43 từ, chiếm 13%), và trường nghĩa thiên nhiên Tây Bắc (39 từ, chiếm 11,8%). Tần số xuất hiện từ ngữ trong trường nghĩa con người chiếm 77,7%, cao hơn hẳn so với hai trường nghĩa còn lại.

  2. Phân tích tiểu trường nghĩa trong trường nghĩa con người: Tiểu trường nghĩa chỉ người lao động chiếm 85,1% số từ trong trường nghĩa con người, với tần số xuất hiện 88,4%. Tiểu trường nghĩa chỉ bọn quan lại phong kiến chiếm 14,9% số từ, tần số 15,6%. Điều này phản ánh rõ dụng ý nghệ thuật của nhà văn tập trung miêu tả cuộc sống và số phận người lao động dưới ách thống trị phong kiến.

  3. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Kết quả kiểm tra đọc hiểu sau thực nghiệm cho thấy lớp thực nghiệm có điểm trung bình tăng 22% so với trước khi áp dụng phương pháp vận dụng trường nghĩa, trong khi lớp đối chứng chỉ tăng 8%. Tỷ lệ học sinh đạt điểm trên trung bình ở lớp thực nghiệm là 85%, cao hơn 30% so với lớp đối chứng.

  4. Phản hồi từ giáo viên và học sinh: 81,8% giáo viên khảo sát cho biết việc vận dụng lý thuyết trường nghĩa giúp học sinh phát huy năng lực đọc hiểu và học tập tích cực hơn. Học sinh phản hồi tích cực về việc được hướng dẫn phân tích từ ngữ theo trường nghĩa, giúp hiểu sâu sắc hơn về nhân vật và chủ đề tác phẩm.

Thảo luận kết quả

Việc thiết lập và phân tích các trường nghĩa trong đoạn trích “Vợ chồng A Phủ” đã làm rõ cấu trúc ngữ nghĩa phức tạp, giúp học sinh nhận diện được các lớp nghĩa biểu vật và biểu niệm, từ đó hiểu sâu sắc hơn về đề tài, nhân vật và chủ đề tác phẩm. Kết quả thực nghiệm cho thấy phương pháp vận dụng lý thuyết trường nghĩa nâng cao hiệu quả dạy học đọc hiểu, phù hợp với yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã mở rộng phạm vi vận dụng lý thuyết trường nghĩa từ phân tích tác phẩm sang xây dựng phương pháp dạy học cụ thể, có tính khả thi cao. Việc tích hợp kiến thức Tiếng Việt và Văn học qua trường nghĩa cũng góp phần phát triển kỹ năng ngôn ngữ và tư duy phản biện cho học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần số xuất hiện từ ngữ trong các trường nghĩa và bảng so sánh điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm để minh họa rõ ràng hiệu quả phương pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo giáo viên về lý thuyết trường nghĩa: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu nhằm nâng cao năng lực vận dụng lý thuyết trường nghĩa trong dạy học đọc hiểu, giúp giáo viên tự tin và sáng tạo hơn trong giảng dạy. Thời gian thực hiện: 6 tháng; chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng bộ giáo án mẫu vận dụng trường nghĩa: Phát triển hệ thống giáo án mẫu cho các tác phẩm tự sự phổ biến trong chương trình THPT, trong đó có đoạn trích “Vợ chồng A Phủ”, nhằm hỗ trợ giáo viên triển khai phương pháp hiệu quả. Thời gian: 1 năm; chủ thể: Bộ Giáo dục, các trường đại học sư phạm.

  3. Tích hợp lý thuyết trường nghĩa vào chương trình đào tạo sư phạm: Điều chỉnh nội dung đào tạo giáo viên Ngữ văn để lý thuyết trường nghĩa trở thành phần kiến thức bắt buộc, giúp giáo viên tương lai có nền tảng vững chắc. Thời gian: 2 năm; chủ thể: Bộ Giáo dục, các trường đại học sư phạm.

  4. Khuyến khích nghiên cứu và thực nghiệm mở rộng: Hỗ trợ các đề tài nghiên cứu, thực nghiệm sư phạm vận dụng lý thuyết trường nghĩa trong dạy học các thể loại văn học khác nhằm đa dạng hóa phương pháp và nâng cao hiệu quả giảng dạy. Thời gian: liên tục; chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nắm bắt phương pháp dạy học đọc hiểu mới, vận dụng lý thuyết trường nghĩa để nâng cao chất lượng giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Học tập kiến thức lý thuyết và phương pháp thực tiễn, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp với kỹ năng dạy học hiện đại.

  3. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ học và giáo dục học: Tham khảo mô hình vận dụng lý thuyết trường nghĩa trong thực tiễn dạy học, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo.

  4. Cán bộ quản lý giáo dục: Hiểu rõ xu hướng đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và phát triển giáo viên phù hợp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lý thuyết trường nghĩa là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Ngữ văn?
    Lý thuyết trường nghĩa nghiên cứu các nhóm từ có nét nghĩa chung, giúp hiểu sâu sắc cấu trúc ngôn ngữ trong văn bản. Trong dạy học Ngữ văn, nó hỗ trợ học sinh phân tích từ ngữ có hệ thống, từ đó nâng cao kỹ năng đọc hiểu và cảm thụ tác phẩm.

  2. Phương pháp vận dụng trường nghĩa vào dạy học đọc hiểu được thực hiện như thế nào?
    Phương pháp bao gồm khảo sát, phân loại từ ngữ theo trường nghĩa, hướng dẫn học sinh nhận diện các trường nghĩa trong văn bản, từ đó phân tích đề tài, nhân vật và chủ đề. Giáo viên tổ chức hoạt động nhóm, đặt câu hỏi gợi mở và sử dụng giáo án tích hợp.

  3. Hiệu quả của phương pháp này so với phương pháp truyền thống ra sao?
    Thực nghiệm cho thấy học sinh được dạy theo phương pháp vận dụng trường nghĩa có điểm đọc hiểu tăng trung bình 22%, cao hơn nhiều so với phương pháp truyền thống chỉ tăng 8%. Học sinh cũng chủ động, sáng tạo và hứng thú hơn trong học tập.

  4. Có khó khăn gì khi áp dụng lý thuyết trường nghĩa trong thực tế dạy học?
    Khó khăn chính là giáo viên cần đầu tư thời gian chuẩn bị bài kỹ lưỡng, học sinh cần có kiến thức nền tảng về trường nghĩa. Tuy nhiên, với sự hỗ trợ từ giáo án mẫu và đào tạo chuyên môn, khó khăn này có thể được khắc phục.

  5. Phương pháp này có thể áp dụng cho các tác phẩm văn học khác không?
    Có thể áp dụng rộng rãi cho các tác phẩm tự sự và thể loại khác trong chương trình Ngữ văn, giúp học sinh phát triển kỹ năng đọc hiểu toàn diện và khả năng vận dụng kiến thức ngôn ngữ học vào phân tích văn bản.

Kết luận

  • Luận văn đã thiết lập và phân tích hệ thống trường nghĩa trong đoạn trích “Vợ chồng A Phủ”, làm rõ cấu trúc ngữ nghĩa và giá trị nghệ thuật của tác phẩm.
  • Phương pháp vận dụng lý thuyết trường nghĩa vào dạy học đọc hiểu giúp học sinh phát triển kỹ năng đọc hiểu sâu sắc, nâng cao điểm số và hứng thú học tập.
  • Kết quả thực nghiệm tại trường THPT Giao Thủy cho thấy sự khác biệt rõ rệt về hiệu quả giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên và mở rộng ứng dụng phương pháp trong dạy học Ngữ văn phổ thông.
  • Khuyến khích các nghiên cứu tiếp theo và thực nghiệm mở rộng để hoàn thiện phương pháp, góp phần đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục Ngữ văn.

Hành động tiếp theo là triển khai đào tạo giáo viên, xây dựng giáo án mẫu và tổ chức thực nghiệm mở rộng tại các địa phương khác. Các nhà giáo, nhà nghiên cứu và cán bộ quản lý giáo dục được mời tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn trong thời kỳ đổi mới.