Tổng quan nghiên cứu

Việt điện u linh tập và Lĩnh Nam chích quái lục là hai tác phẩm văn xuôi trung đại Việt Nam đầu thế kỷ XIV, đóng vai trò nền tảng cho văn học kì ảo Việt Nam. Việt điện u linh tập do Lý Tế Xuyên biên soạn, tập trung ghi chép các thần linh, phúc thần được thờ phụng trong miếu đền, mang tính sử liệu và lễ nghi. Trong khi đó, Lĩnh Nam chích quái lục của Trần Thế Pháp khai thác rộng hơn, bao gồm các truyện thần linh, truyền thuyết, phong tục dân gian, phản ánh đời sống tinh thần đa dạng của người Việt cổ. Hai tác phẩm này không chỉ có giá trị văn học mà còn là nguồn tư liệu quý giá cho nghiên cứu lịch sử, văn hóa và tín ngưỡng dân gian Việt Nam.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc phân tích phương thức thể hiện nhân vật kì ảo trong hai tác phẩm, nhằm làm rõ cách thức xây dựng hình tượng nhân vật chứa yếu tố siêu nhiên, li kì, đồng thời nhận diện sự vận động, phát triển của phương thức này từ Việt điện u linh tập đến Lĩnh Nam chích quái lục. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các truyện chí quái trong hai tác phẩm, dựa trên các bản dịch và khảo cứu có cơ sở từ các thư viện và viện nghiên cứu trong khoảng thời gian từ thế kỷ XIV đến thế kỷ XIX.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện tiếp cận nghệ thuật văn học trung đại Việt Nam, góp phần làm sáng tỏ hành trình phát triển của văn xuôi kì ảo Việt Nam, đồng thời cung cấp tư liệu phục vụ giảng dạy và nghiên cứu chuyên sâu về hai tác phẩm kinh điển này. Qua đó, giúp hiểu rõ hơn về mối quan hệ giữa văn học, lịch sử và văn hóa dân gian trong bối cảnh xã hội Việt Nam thời trung đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba khung lý thuyết chính:

  1. Thi pháp học: Phân tích các thủ pháp nghệ thuật, kỹ thuật xây dựng nhân vật kì ảo trong truyện chí quái, tập trung vào cách thức thể hiện tính chất phi thường, siêu nhiên của nhân vật, cũng như mối quan hệ giữa yếu tố kì ảo và hiện thực trong tác phẩm.

  2. Văn học sử: Đặt hai tác phẩm trong bối cảnh lịch sử thế kỷ XIV thời Trần, giúp nhận diện ảnh hưởng của thời đại, tư duy và tâm lý sáng tác, đồng thời so sánh sự vận động của phương thức xây dựng nhân vật kì ảo qua các giai đoạn.

  3. Tiếp cận văn hóa: Khai thác các trầm tích văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo, phong tục dân gian được phản ánh trong tác phẩm, từ đó hiểu sâu sắc hơn về đời sống tinh thần và thế giới quan của người Việt cổ.

Ba khái niệm trọng tâm được sử dụng gồm: phương thức thể hiện nhân vật (kỹ thuật, thủ pháp nghệ thuật xây dựng nhân vật), nhân vật kì ảo (nhân vật chứa yếu tố li kì, siêu nhiên), và truyện chí quái (thể loại truyện ghi chép các sự việc quái dị, thần linh, ma quái).

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Luận văn khảo sát các bản dịch có cơ sở của Việt điện u linh tập (bản A.751, A.1919) và Lĩnh Nam chích quái lục (bản A.33, HV.486), kết hợp với các bản dịch và hiệu đính của các học giả như Đinh Gia Khánh, Nguyễn Đăng Na, Trịnh Đình Rư.

  • Phương pháp phân tích:

    • Phân tích thi pháp để làm rõ kỹ thuật xây dựng nhân vật kì ảo.
    • Thống kê và phân loại nhân vật kì ảo nhằm hình dung hệ thống nhân vật trong hai tác phẩm.
    • So sánh phương thức thể hiện nhân vật giữa hai tác phẩm để nhận diện sự vận động, phát triển.

  • Timeline nghiên cứu: Tập trung vào các tác phẩm ra đời vào đầu thế kỷ XIV, khảo sát các bản chép tay và bản dịch từ thế kỷ XV đến XIX để đảm bảo tính xác thực và toàn diện của dữ liệu.

  • Cỡ mẫu: Toàn bộ các truyện chí quái có nhân vật kì ảo trong hai tác phẩm, tổng cộng khoảng 27 truyện trong Việt điện u linh tập và 22-23 truyện cốt lõi trong Lĩnh Nam chích quái lục.

  • Lý do lựa chọn phương pháp: Phương pháp thi pháp học giúp phân tích sâu sắc nghệ thuật xây dựng nhân vật; phương pháp văn học sử và văn hóa giúp đặt tác phẩm trong bối cảnh lịch sử và văn hóa, từ đó hiểu rõ hơn về ý nghĩa và giá trị của phương thức thể hiện nhân vật kì ảo.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân loại nhân vật kì ảo đa dạng và phong phú: Việt điện u linh tập thống kê 27 nhân vật kì ảo, chủ yếu là thần linh, anh hùng được thần hóa như Phùng Hưng, Lý Thường Kiệt, Tản Viên Sơn Thánh. Lĩnh Nam chích quái lục có khoảng 22-23 nhân vật kì ảo cốt lõi, bao gồm thần linh, yêu nhân, bán quái, nhân vật có yếu tố kì ảo như Lạc Long Quân, Âu Cơ, Ngư Tinh, Hồ Tinh. Tỷ lệ nhân vật thần linh chiếm khoảng 70% trong Việt điện u linh tập và khoảng 60% trong Lĩnh Nam chích quái lục.

  2. Phương thức xây dựng nhân vật kì ảo đa chiều:

    • Ở Việt điện u linh tập, nhân vật được xây dựng theo mô hình sử ký, có lai lịch rõ ràng, hành trạng chi tiết, tôn vinh công lao, thường được phong tước hiệu sau khi chết. Ví dụ, Lý Ông Trọng được mô tả “thân dài hai trượng ba tấc, khí chất thẳng thắn dũng mãnh” với các chi tiết cụ thể về hành động phi thường.
    • Lĩnh Nam chích quái lục mở rộng phương thức xây dựng nhân vật bằng cách kết hợp yếu tố dân gian, truyền thuyết, và sáng tạo nghệ thuật, tạo nên hình tượng sinh động, hấp dẫn hơn. Ví dụ, truyện Tản Viên Sơn Thánh có sự mô tả hành động nhân vật chi tiết, thiên nhiên được miêu tả sinh động, tạo không gian nghệ thuật phong phú.

  3. Sự vận động và phát triển phương thức thể hiện nhân vật kì ảo: So sánh hai tác phẩm cho thấy sự chuyển dịch từ cách xây dựng nhân vật mang tính sử liệu, nghi lễ trong Việt điện u linh tập sang cách xây dựng nhân vật mang tính nghệ thuật, dân gian và sáng tạo hơn trong Lĩnh Nam chích quái lục. Tỷ lệ các chi tiết miêu tả hành động, không gian, thời gian nghệ thuật tăng lên khoảng 30% trong Lĩnh Nam chích quái lục so với Việt điện u linh tập.

  4. Ảnh hưởng của văn học dân gian và văn học kì ảo Trung Quốc: Cả hai tác phẩm đều chịu ảnh hưởng sâu sắc từ văn học dân gian Việt Nam và thể loại chí quái Trung Quốc, nhưng đã có sự sáng tạo, biến đổi phù hợp với văn hóa và tín ngưỡng Việt Nam. Ví dụ, các motip như con người lên sống ở thế giới thần tiên, rùa giúp xây thành, được Việt điện u linh tập và Lĩnh Nam chích quái lục vận dụng linh hoạt.

Thảo luận kết quả

Phương thức thể hiện nhân vật kì ảo trong Việt điện u linh tập mang đậm dấu ấn của văn học sử và lễ nghi, thể hiện qua việc trích dẫn sử liệu, ghi chép chi tiết về lai lịch, hành trạng và tước hiệu của các nhân vật. Điều này phản ánh quan niệm về thần linh là những người hóa thần, được thần hóa trong lòng dân chúng và triều đình, nhằm củng cố niềm tin và sự tôn kính. Dữ liệu có thể được trình bày qua bảng thống kê chi tiết các nhân vật kì ảo với các đặc điểm nổi bật.

Trong khi đó, Lĩnh Nam chích quái lục thể hiện sự phát triển vượt bậc về nghệ thuật xây dựng nhân vật, kết hợp yếu tố dân gian, truyền thuyết và sáng tạo nghệ thuật, tạo nên hình tượng nhân vật sinh động, hấp dẫn hơn. Sự phức tạp trong cốt truyện, sự đa dạng về thể loại và cách miêu tả không gian, thời gian nghệ thuật làm tăng sức hấp dẫn của tác phẩm. Biểu đồ so sánh tỷ lệ các yếu tố nghệ thuật giữa hai tác phẩm sẽ minh họa rõ nét sự vận động này.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã đi sâu phân tích phương thức thể hiện nhân vật kì ảo một cách hệ thống và chi tiết hơn, đồng thời làm rõ sự vận động giữa hai tác phẩm, góp phần làm sáng tỏ con đường phát triển của văn xuôi kì ảo Việt Nam. Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ nằm ở việc hiểu rõ nghệ thuật xây dựng nhân vật mà còn giúp nhận thức sâu sắc hơn về mối quan hệ giữa văn học, lịch sử và văn hóa dân gian trong bối cảnh xã hội Việt Nam trung đại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu chuyên sâu về thi pháp nhân vật kì ảo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu tiếp tục khai thác các phương thức thể hiện nhân vật kì ảo trong các tác phẩm văn học trung đại khác nhằm hoàn thiện bức tranh tổng thể về văn học kì ảo Việt Nam. Thời gian thực hiện: 3-5 năm; Chủ thể: các viện nghiên cứu văn học, trường đại học.

  2. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy văn học trung đại: Đề xuất cập nhật nội dung giảng dạy tại các khoa Văn học, đặc biệt các môn về văn học trung đại và văn học kì ảo, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng phân tích nghệ thuật cho sinh viên. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: các trường đại học, giảng viên.

  3. Số hóa và phổ biến các bản dịch có cơ sở của Việt điện u linh tập và Lĩnh Nam chích quái lục: Đề xuất xây dựng kho tư liệu số, tạo điều kiện thuận lợi cho nghiên cứu và tiếp cận rộng rãi. Thời gian: 2 năm; Chủ thể: thư viện quốc gia, viện nghiên cứu Hán Nôm.

  4. Tổ chức hội thảo, tọa đàm chuyên đề về văn học kì ảo trung đại: Tạo diễn đàn trao đổi học thuật, thúc đẩy hợp tác nghiên cứu đa ngành giữa văn học, lịch sử, văn hóa dân gian. Thời gian: hàng năm; Chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giảng viên và sinh viên ngành Văn học Việt Nam: Luận văn cung cấp tư liệu và phân tích chuyên sâu về phương thức thể hiện nhân vật kì ảo, hỗ trợ giảng dạy và học tập các môn văn học trung đại, văn học kì ảo.

  2. Nhà nghiên cứu văn học và văn hóa dân gian: Tài liệu giúp hiểu rõ hơn về mối liên hệ giữa văn học, lịch sử và tín ngưỡng dân gian, đồng thời cung cấp phương pháp phân tích thi pháp nhân vật kì ảo.

  3. Lịch sử gia và nhà nghiên cứu tôn giáo, tín ngưỡng: Luận văn làm rõ vai trò của các nhân vật kì ảo trong đời sống tâm linh, tín ngưỡng người Việt cổ, hỗ trợ nghiên cứu lịch sử văn hóa và tôn giáo.

  4. Biên tập viên, dịch giả và nhà xuất bản: Cung cấp cơ sở khoa học để biên soạn, dịch thuật và xuất bản các tác phẩm văn học trung đại, đảm bảo tính chính xác và giá trị học thuật.

Câu hỏi thường gặp

  1. Nhân vật kì ảo trong Việt điện u linh tập và Lĩnh Nam chích quái lục có điểm gì khác biệt?
    Việt điện u linh tập tập trung vào nhân vật thần linh, anh hùng được thần hóa với cách xây dựng mang tính sử liệu và lễ nghi, trong khi Lĩnh Nam chích quái lục đa dạng hơn về thể loại nhân vật, kết hợp yếu tố dân gian và sáng tạo nghệ thuật, tạo hình tượng sinh động, hấp dẫn hơn.

  2. Phương thức thể hiện nhân vật kì ảo được phân tích như thế nào trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp thi pháp học để phân tích kỹ thuật xây dựng nhân vật, kết hợp với phương pháp văn học sử và văn hóa để đặt tác phẩm trong bối cảnh lịch sử và văn hóa, đồng thời thống kê, so sánh các nhân vật kì ảo trong hai tác phẩm.

  3. Tại sao hai tác phẩm này lại quan trọng trong nghiên cứu văn học kì ảo Việt Nam?
    Chúng là những tác phẩm văn xuôi đầu tiên của Việt Nam có yếu tố kì ảo, đặt nền móng cho sự phát triển của thể loại này, đồng thời phản ánh đời sống tâm linh, tín ngưỡng và văn hóa dân gian Việt Nam thời trung đại.

  4. Luận văn có đề xuất gì cho việc bảo tồn và phát huy giá trị hai tác phẩm?
    Đề xuất số hóa các bản dịch có cơ sở, phổ biến rộng rãi, cập nhật nội dung giảng dạy và tổ chức các hội thảo chuyên đề nhằm nâng cao nhận thức và thúc đẩy nghiên cứu sâu rộng hơn.

  5. Có thể áp dụng kết quả nghiên cứu này vào lĩnh vực nào khác ngoài văn học?
    Ngoài văn học, kết quả nghiên cứu còn có giá trị cho lịch sử, nghiên cứu tôn giáo, tín ngưỡng, văn hóa dân gian, giúp hiểu rõ hơn về thế giới quan và đời sống tinh thần của người Việt cổ.

Kết luận

  • Luận văn đã chỉ ra các phương thức thể hiện nhân vật kì ảo trong Việt điện u linh tập và Lĩnh Nam chích quái lục, làm rõ sự vận động từ cách xây dựng mang tính sử liệu sang nghệ thuật dân gian và sáng tạo.
  • Phân tích chi tiết hệ thống nhân vật kì ảo với số liệu thống kê cụ thể, góp phần làm sáng tỏ đặc điểm nghệ thuật của thể loại truyện chí quái Việt Nam giai đoạn đầu.
  • Nghiên cứu đặt hai tác phẩm trong bối cảnh văn hóa, lịch sử, tín ngưỡng, giúp hiểu sâu sắc hơn về mối quan hệ giữa văn học và đời sống tinh thần người Việt trung đại.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát huy giá trị nghiên cứu trong giảng dạy, nghiên cứu và bảo tồn văn học trung đại.
  • Khuyến khích các nghiên cứu tiếp theo mở rộng phạm vi và áp dụng đa ngành để làm phong phú thêm hiểu biết về văn học kì ảo Việt Nam.

Next steps: Triển khai các đề xuất nghiên cứu chuyên sâu, số hóa tư liệu, cập nhật chương trình giảng dạy và tổ chức hội thảo chuyên đề.

Call-to-action: Các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên hãy tiếp cận và khai thác luận văn để nâng cao hiểu biết và phát triển nghiên cứu về văn học kì ảo Việt Nam.