Luận văn: Tư tưởng Nhân văn Hiện thực trong Tiểu thuyết và Truyện ngắn của Bảo Ninh

• Tác giả: Nguyễn Thị Thu Trang
• Người hướng dẫn: PTS. Nguyễn Văn A
• Trường học: Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn
• Chuyên ngành: Ngữ văn
• Đề tài: Tư tưởng Nhân văn Hiện thực trong Tác phẩm của Bảo Ninh: Phân tích Tiểu thuyết và Truyện ngắn
• Loại tài liệu: Luận văn

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CÁM ƠN
• MỤC LỤC
• MỞ ĐẦU
• 0.1. Lí do chọn đề tài
• 0.2. Lịch sử vấn đề
• 0.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 0.4. Phương pháp nghiên cứu
• 0.5. Đóng góp của luận văn
• 0.6. Kết cấu của luận văn
• 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN CHUNG VỀ TƯ TƯỞNG NHÂN VĂN HIỆN THỰC TRONG VĂN HỌC
• 1.1. Cơ sở của tư tưởng nhân văn
• 1.2. Bản chất của tư tưởng nhân văn
• 1.3. Tư tưởng nhân văn hiện thực
• 1.3.1. Khẳng định những giá trị toàn năng của con người
• 1.3.2. Đấu tranh giải phóng con người
• 1.3.3. Biểu hiện của tư tưởng nhân văn hiện thực
• 1.3.4. Tình yêu thương con người
• 1.3.5. Sự phân đôi trong thái độ của người nghệ sĩ đối với con người và cuộc sống
• 1.3.6. Khơi dậy những khát vọng của con người
• 1.3.7. Tôn vinh vẻ đẹp con người
• 1.3.8. Mục đích của tư tưởng nhân văn hiện thực
• 1.4. Tiểu kết chương 1
• 2. BIỂU HIỆN TƯ TƯỞNG NHÂN VĂN HIỆN THỰC TRONG TIỂU THUYẾT VÀ TRUYỆN NGẮN CỦA BẢO NINH
• 2.1. Tình yêu thương con người
• 2.2. Hướng về những nỗi đau, mất mát và ám ảnh của con người
• 2.3. Chia sẻ và cảm thông với những nỗi đau của con người
• 2.4. Thái độ lên án chiến tranh
• 2.5. Khơi dậy những khát vọng của con người
• 2.6. Khát vọng tìm thấy lối thoát cho những nỗi đau
• 2.7. Khát vọng hòa nhập với cuộc sống thời bình
• 2.8. Khát vọng hòa giải dân tộc sau chiến tranh
• 2.9. Tôn vinh những vẻ đẹp của con người
• 2.9.1. Vẻ đẹp của tình yêu đôi lứa
• 2.9.2. Vẻ đẹp của tình người
• 2.9.3. Vẻ đẹp của người lính
• 2.10. Tiểu kết chương 2
• 3. NGHỆ THUẬT BIỂU HIỆN TƯ TƯỞNG NHÂN VĂN HIỆN THỰC TRONG TIỂU THUYẾT VÀ TRUYỆN NGẮN CỦA BẢO NINH
• 3.1. Điểm nhìn trần thuật
• 3.1.1. Điểm nhìn trần thuật từ bên ngoài – hiện thực lắng đọng vào tâm hồn
• 3.1.2. Điểm nhìn trần thuật từ bên trong – từ tâm hồn soi chiếu ra hiện thực bên ngoài
• 3.2. Giọng văn nghệ thuật
• 3.2.1. Giọng văn lên án, tố cáo
• 3.2.2. Giọng văn cảm thông, yêu thương
• 3.2.3. Giọng văn trăn trở, suy ngẫm, day dứt
• 3.3. Lời văn nghệ thuật
• 3.3.1. Lời văn hàm súc, giàu tính tạo hình và biểu cảm
• 3.3.2. Lời văn nặng trĩu tình người
• 3.4. Tiểu kết chương 3
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về tư tưởng nhân văn hiện thực

Tư tưởng nhân văn hiện thực trong văn học Việt Nam, đặc biệt là trong tác phẩm của Bảo Ninh, thể hiện sự quan tâm sâu sắc đến số phận con người. Tư tưởng này khẳng định giá trị toàn năng của con người, đấu tranh giải phóng con người khỏi những áp lực của chiến tranh và xã hội. Bảo Ninh đã khéo léo lồng ghép những khát vọng, tình yêu thương và sự tôn vinh vẻ đẹp con người vào trong các tác phẩm của mình. Tác giả không chỉ phản ánh hiện thực mà còn khơi dậy những cảm xúc sâu sắc, từ đó tạo nên một bức tranh đa chiều về cuộc sống. Tư tưởng nhân văn hiện thực không chỉ là một lý thuyết mà còn là một phương pháp nghệ thuật, giúp tác giả thể hiện những trăn trở về nhân tính và cuộc sống. Những giá trị này không chỉ có ý nghĩa trong văn học mà còn có giá trị thực tiễn trong việc hiểu và cảm thông với nỗi đau của con người trong xã hội hiện đại.

1.1. Bản chất của tư tưởng nhân văn

Bản chất của tư tưởng nhân văn trong văn học là sự khẳng định giá trị con người, tôn vinh những phẩm chất tốt đẹp và khát vọng sống. Bảo Ninh đã thể hiện điều này qua các nhân vật trong tiểu thuyết và truyện ngắn của mình. Những nhân vật này không chỉ là nạn nhân của chiến tranh mà còn là những con người có tâm hồn, có khát vọng và tình yêu. Tác giả đã khéo léo xây dựng những tình huống, những mảnh ghép cuộc sống để thể hiện sự đa dạng và phức tạp của con người. Từ đó, tư tưởng nhân văn hiện thực không chỉ dừng lại ở việc phản ánh hiện thực mà còn mở ra những góc nhìn mới về con người và cuộc sống.

II. Biểu hiện tư tưởng nhân văn hiện thực trong tác phẩm của Bảo Ninh

Trong tiểu thuyết và truyện ngắn của Bảo Ninh, tư tưởng nhân văn hiện thực được thể hiện rõ nét qua những chủ đề như tình yêu thương con người, nỗi đau và mất mát. Tác giả không ngần ngại khắc họa những khía cạnh tăm tối của chiến tranh, nhưng đồng thời cũng tôn vinh vẻ đẹp của tình người. Những nhân vật trong tác phẩm của ông thường phải đối mặt với những nỗi đau, nhưng họ vẫn giữ được khát vọng sống và tình yêu. Bảo Ninh đã khéo léo sử dụng ngôn ngữ nghệ thuật để tạo ra những hình ảnh sống động, từ đó khơi dậy những cảm xúc mạnh mẽ trong lòng người đọc. Tác phẩm của ông không chỉ là những câu chuyện về chiến tranh mà còn là những bài học về nhân tính, lòng trắc ẩn và sự đồng cảm.

2.1. Tình yêu thương con người

Tình yêu thương con người là một trong những chủ đề trung tâm trong tác phẩm của Bảo Ninh. Ông đã thể hiện sự đồng cảm sâu sắc với những nỗi đau mà con người phải gánh chịu trong chiến tranh. Những nhân vật của ông thường mang trong mình những vết thương tâm hồn, nhưng họ vẫn tìm thấy ánh sáng của tình yêu và hy vọng. Tác giả đã khéo léo lồng ghép những câu chuyện tình yêu, tình đồng đội vào trong bối cảnh chiến tranh, từ đó tạo nên một bức tranh đa chiều về cuộc sống. Tình yêu không chỉ là cứu cánh mà còn là động lực giúp con người vượt qua những khó khăn, thử thách.

III. Nghệ thuật biểu hiện tư tưởng nhân văn hiện thực

Nghệ thuật biểu hiện tư tưởng nhân văn hiện thực trong tác phẩm của Bảo Ninh được thể hiện qua nhiều phương diện, từ điểm nhìn trần thuật đến giọng văn nghệ thuật. Tác giả đã sử dụng điểm nhìn đa chiều để tạo ra những góc nhìn phong phú về cuộc sống và con người. Giọng văn của ông thường mang tính trăn trở, suy ngẫm, thể hiện sự day dứt về những mất mát và đau thương. Lời văn nghệ thuật của Bảo Ninh không chỉ đơn thuần là miêu tả mà còn chứa đựng những cảm xúc sâu sắc, tạo nên sự đồng cảm với người đọc. Từ đó, tư tưởng nhân văn hiện thực không chỉ được phản ánh mà còn được cảm nhận một cách sâu sắc.

3.1. Điểm nhìn trần thuật

Điểm nhìn trần thuật trong tác phẩm của Bảo Ninh rất đa dạng và phong phú. Tác giả thường sử dụng điểm nhìn từ bên trong, từ tâm hồn nhân vật để phản ánh những cảm xúc và suy tư của họ. Điều này giúp người đọc hiểu rõ hơn về những nỗi đau, khát vọng và tình yêu của nhân vật. Bảo Ninh đã khéo léo kết hợp giữa điểm nhìn bên ngoài và bên trong, tạo ra một bức tranh sống động về cuộc sống và con người. Sự chuyển đổi giữa các điểm nhìn không chỉ làm tăng tính hấp dẫn cho tác phẩm mà còn giúp người đọc cảm nhận sâu sắc hơn về tư tưởng nhân văn hiện thực.

Tổng quan nghiên cứu

Văn học Việt Nam giai đoạn sau 1975 chứng kiến nhiều biến chuyển sâu sắc về nội dung và hình thức, đặc biệt trong giai đoạn đổi mới từ 1986 đến đầu những năm 90. Trong bối cảnh đó, tiểu thuyết và truyện ngắn của Bảo Ninh nổi bật với những ám ảnh da diết về chiến tranh, thể hiện tư tưởng nhân văn hiện thực sâu sắc. Tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh và các truyện ngắn của ông đã góp phần làm phong phú diện mạo văn học thời kỳ đổi mới, phản ánh những mất mát, đau thương và khát vọng của con người trong và sau chiến tranh. Tác phẩm đã được dịch ra hơn 15 thứ tiếng, giới thiệu tại 18 quốc gia và nhận giải thưởng châu Á Nikkei Asia Prizes năm 2011, khẳng định vị thế trong văn học Việt Nam và thế giới.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích tư tưởng nhân văn hiện thực trong tiểu thuyết và truyện ngắn của Bảo Ninh, tập trung vào ba phương diện chính: tình yêu thương con người, khơi dậy khát vọng và tôn vinh vẻ đẹp con người. Phạm vi nghiên cứu bao gồm tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh và một số truyện ngắn tiêu biểu, được xuất bản từ năm 1987 đến 2013, với đối chiếu một số tác giả cùng thời như Chu Lai, Tạ Duy Anh, Hồ Anh Thái. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc làm rõ giá trị nhân văn trong sáng tác của Bảo Ninh, góp phần nâng cao nhận thức về vai trò của văn học trong việc phản ánh và cải tạo xã hội, đồng thời hỗ trợ công tác giảng dạy và nghiên cứu văn học hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết nền tảng của lí luận văn học và thi pháp học hiện đại để phân tích tư tưởng nhân văn hiện thực trong tác phẩm của Bảo Ninh. Hai lý thuyết chính bao gồm:

• Tư tưởng nhân văn hiện thực: Khẳng định con người là trung tâm của văn học, phản ánh hiện thực cuộc sống với thái độ yêu thương, cảm thông, đấu tranh giải phóng và tôn vinh vẻ đẹp con người. Tư tưởng này nhấn mạnh sự phát triển tự do cá nhân và khát vọng sống trong bối cảnh xã hội có nhiều mâu thuẫn và đau thương.

• Thi pháp học hiện đại: Phân tích các phương diện nghệ thuật như điểm nhìn trần thuật, giọng văn và lời văn nghệ thuật để làm rõ cách thức biểu hiện tư tưởng nhân văn hiện thực trong văn bản. Lý thuyết này giúp nhận diện các thủ pháp nghệ thuật đặc sắc góp phần tạo nên cá tính sáng tác của Bảo Ninh.

Ba khái niệm chính được tập trung nghiên cứu là: tình yêu thương con người, khơi dậy khát vọng của con người, và tôn vinh vẻ đẹp con người. Các khái niệm này được khai thác trong mối quan hệ biện chứng giữa nội dung tư tưởng và nghệ thuật biểu hiện.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:

• Phương pháp hệ thống: Hệ thống hóa các biểu hiện tư tưởng nhân văn hiện thực và nghệ thuật trong tiểu thuyết và truyện ngắn của Bảo Ninh.

• Phương pháp so sánh: Đối chiếu các phương diện tư tưởng nhân văn hiện thực trong tác phẩm của Bảo Ninh với các tác giả cùng thời như Chu Lai, Tạ Duy Anh để làm nổi bật nét đặc sắc và đóng góp riêng biệt.

• Phương pháp thi pháp học: Phân tích các yếu tố nghệ thuật như điểm nhìn trần thuật, giọng văn, lời văn để làm rõ cách thức biểu hiện tư tưởng nhân văn hiện thực.

• Phương pháp phân tích, tổng hợp: Khảo sát chi tiết các đoạn văn, câu văn tiêu biểu trong tác phẩm để minh họa cho các luận điểm, từ đó rút ra nhận xét chung về tư tưởng nhân văn hiện thực.

Nguồn dữ liệu chính gồm tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh (tái bản lần thứ 3, 2012) và các tập truyện ngắn như Chuyện xưa kết đi, được chưa? (2009), Bảo Ninh – Tác phẩm chọn lọc (2011), Trại “Bảy chú lùn” (2011), và Bảo Ninh – những truyện ngắn (2013). Cỡ mẫu tập trung vào những truyện ngắn thể hiện rõ tư tưởng nhân văn hiện thực. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong khoảng 1-2 năm, đảm bảo phân tích sâu sắc và toàn diện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tình yêu thương con người thể hiện qua nỗi đau và ám ảnh chiến tranh
   Tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh phản ánh sâu sắc nỗi đau mất mát của người lính Kiên với những cảnh tượng chiến tranh khốc liệt: “Hàng đọi máu, sông máu” [48, tr.]. Nỗi buồn chiến tranh không chỉ là nỗi đau thể xác mà còn là nỗi đau tinh thần dai dẳng, ám ảnh tâm hồn nhân vật. Truyện ngắn như Hà Nội lúc không giờ và Khắc dấu mạn thuyền cũng tái hiện ký ức chiến tranh dữ dội, làm nổi bật sự chia sẻ và cảm thông sâu sắc của tác giả với những số phận con người.

2. Khơi dậy khát vọng sống và hòa giải dân tộc
   Bảo Ninh không chỉ phản ánh nỗi đau mà còn khơi dậy khát vọng sống, hòa nhập và hòa giải sau chiến tranh. Nhân vật Kiên trong tiểu thuyết thể hiện khát vọng tìm lối thoát cho nỗi đau và hòa giải dân tộc, thể hiện qua những suy tư sâu sắc về nhân tính và lịch sử. Các truyện ngắn cũng mở rộng khát vọng này trong bối cảnh thời bình, như truyện Bội phản phản ánh nỗi buồn nhân tính và sự bội phản trong cuộc sống hậu chiến.

3. Tôn vinh vẻ đẹp con người trong hoàn cảnh khắc nghiệt
   Tác phẩm của Bảo Ninh tôn vinh vẻ đẹp tâm hồn con người, dù trong chiến tranh hay hòa bình. Vẻ đẹp tình yêu đôi lứa, tình đồng đội, và phẩm chất người lính được khắc họa tinh tế, như hình tượng Phương trong Nỗi buồn chiến tranh với vẻ đẹp bi thương và sâu sắc. Giọng văn buồn man mác, giàu cảm xúc góp phần làm nổi bật vẻ đẹp ấy.

4. Nghệ thuật biểu hiện tư tưởng nhân văn hiện thực đặc sắc
   Điểm nhìn trần thuật đa chiều, kết hợp giữa bên trong và bên ngoài, tạo nên cái nhìn đa diện về hiện thực chiến tranh và con người. Giọng văn vừa lên án, vừa cảm thông, trăn trở, day dứt, tạo nên sức mạnh biểu cảm sâu sắc. Lời văn hàm súc, giàu tính tạo hình và biểu cảm, góp phần làm nổi bật tư tưởng nhân văn hiện thực trong tác phẩm.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện trên cho thấy Bảo Ninh đã thành công trong việc thể hiện tư tưởng nhân văn hiện thực qua việc tập trung vào con người với những nỗi đau, khát vọng và vẻ đẹp nội tâm. So với các tác giả cùng thời như Chu Lai hay Tạ Duy Anh, Bảo Ninh có cách tiếp cận sâu sắc hơn về mặt tâm lý và nghệ thuật biểu hiện, đặc biệt trong việc khai thác ký ức chiến tranh và hậu chiến.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỉ lệ các chủ đề chính trong tác phẩm (nỗi đau, khát vọng, vẻ đẹp con người) hoặc bảng so sánh các thủ pháp nghệ thuật được sử dụng trong tiểu thuyết và truyện ngắn. Điều này giúp minh họa rõ nét sự đa dạng và chiều sâu trong sáng tác của Bảo Ninh.

Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ nằm ở việc làm sáng tỏ giá trị nhân văn trong văn học Việt Nam hiện đại mà còn góp phần nâng cao nhận thức về vai trò của văn học trong việc phản ánh và cải tạo xã hội, đồng thời hỗ trợ công tác giảng dạy và nghiên cứu văn học.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường nghiên cứu chuyên sâu về tư tưởng nhân văn hiện thực trong văn học hiện đại
   Khuyến khích các nhà nghiên cứu mở rộng khảo sát các tác phẩm văn học Việt Nam sau 1975, đặc biệt là các tác phẩm ít được chú ý, nhằm làm rõ hơn các biểu hiện nhân văn hiện thực. Thời gian thực hiện: 2-3 năm. Chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

2. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy văn học
   Đề xuất cập nhật chương trình giảng dạy văn học hiện đại tại các trường đại học, cao đẳng, đưa các phân tích về tư tưởng nhân văn hiện thực của Bảo Ninh vào giáo trình để nâng cao nhận thức sinh viên về giá trị nhân văn trong văn học. Thời gian: 1-2 năm. Chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học.

3. Tổ chức hội thảo, tọa đàm chuyên đề về tư tưởng nhân văn hiện thực
   Tạo diễn đàn trao đổi học thuật giữa các nhà nghiên cứu, nhà văn, giảng viên để thảo luận sâu về tư tưởng nhân văn hiện thực trong văn học Việt Nam, từ đó thúc đẩy nghiên cứu và sáng tác. Thời gian: hàng năm. Chủ thể: các hội văn học, viện nghiên cứu.

4. Khuyến khích dịch thuật và quảng bá tác phẩm có giá trị nhân văn hiện thực ra nước ngoài
   Đẩy mạnh dịch thuật và giới thiệu các tác phẩm như Nỗi buồn chiến tranh ra thị trường quốc tế nhằm nâng cao vị thế văn học Việt Nam và lan tỏa giá trị nhân văn. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Nhà xuất bản, các tổ chức văn hóa.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học
   Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và phân tích chi tiết về tư tưởng nhân văn hiện thực, giúp nâng cao kiến thức chuyên môn và kỹ năng nghiên cứu tác phẩm văn học hiện đại.

2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học
   Tài liệu tham khảo quý giá để phát triển bài giảng, đề tài nghiên cứu sâu về văn học đổi mới và tư tưởng nhân văn trong văn học Việt Nam.

3. Nhà văn và biên kịch
   Hiểu rõ hơn về cách thức biểu hiện tư tưởng nhân văn hiện thực trong sáng tác, từ đó áp dụng vào việc xây dựng nhân vật, cốt truyện và giọng điệu nghệ thuật.

4. Độc giả yêu thích văn học hiện đại
   Giúp độc giả có cái nhìn sâu sắc hơn về giá trị nhân văn trong các tác phẩm của Bảo Ninh, nâng cao trải nghiệm đọc và sự đồng cảm với nhân vật.

Câu hỏi thường gặp

1. Tư tưởng nhân văn hiện thực là gì?
   Tư tưởng nhân văn hiện thực là quan điểm văn học lấy con người làm trung tâm, phản ánh hiện thực cuộc sống với thái độ yêu thương, cảm thông, đấu tranh giải phóng và tôn vinh vẻ đẹp con người. Ví dụ, trong Nỗi buồn chiến tranh, Bảo Ninh thể hiện nỗi đau và khát vọng của người lính qua nhân vật Kiên.

2. Tại sao chọn Bảo Ninh làm đối tượng nghiên cứu?
   Bảo Ninh là nhà văn tiêu biểu của văn học đổi mới, với tác phẩm Nỗi buồn chiến tranh được đánh giá cao về giá trị nhân văn và nghệ thuật. Tác phẩm của ông phản ánh sâu sắc nỗi đau chiến tranh và khát vọng hòa bình, có ảnh hưởng lớn trong và ngoài nước.

3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
   Luận văn sử dụng phương pháp hệ thống, so sánh, thi pháp học và phân tích tổng hợp để khảo sát tư tưởng nhân văn hiện thực trong tiểu thuyết và truyện ngắn của Bảo Ninh, đảm bảo phân tích toàn diện và sâu sắc.

4. Tư tưởng nhân văn hiện thực được biểu hiện như thế nào trong tác phẩm của Bảo Ninh?
   Qua tình yêu thương con người, khơi dậy khát vọng sống và hòa giải, tôn vinh vẻ đẹp con người, cùng nghệ thuật điểm nhìn trần thuật đa chiều, giọng văn cảm thông và lời văn giàu biểu cảm. Ví dụ, nỗi buồn chiến tranh của Kiên vừa là nỗi đau vừa là sức mạnh nội tâm.

5. Ý nghĩa của nghiên cứu này đối với văn học và xã hội?
   Nghiên cứu làm rõ giá trị nhân văn trong văn học hiện đại, góp phần nâng cao nhận thức về vai trò của văn học trong phản ánh và cải tạo xã hội, đồng thời hỗ trợ giảng dạy và phát triển nghiên cứu văn học Việt Nam.

Kết luận

• Luận văn đã làm sáng tỏ tư tưởng nhân văn hiện thực trong tiểu thuyết và truyện ngắn của Bảo Ninh, tập trung vào tình yêu thương, khát vọng và vẻ đẹp con người.
• Phân tích nghệ thuật biểu hiện như điểm nhìn trần thuật, giọng văn và lời văn nghệ thuật giúp làm nổi bật giá trị nhân văn sâu sắc trong tác phẩm.
• So sánh với các tác giả cùng thời khẳng định phong cách và đóng góp độc đáo của Bảo Ninh trong văn học đổi mới.
• Đề xuất các giải pháp nghiên cứu, giảng dạy và quảng bá nhằm phát huy giá trị nhân văn trong văn học hiện đại.
• Khuyến khích các bước nghiên cứu tiếp theo mở rộng phạm vi và chiều sâu, đồng thời ứng dụng kết quả vào thực tiễn giáo dục và sáng tác văn học.

Hãy tiếp tục khám phá và phát huy giá trị nhân văn trong văn học Việt Nam hiện đại để góp phần xây dựng xã hội công bằng, nhân ái và phát triển bền vững.