Luận văn thạc sĩ: Vai trò người kể chuyện trong truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu

• Tác giả: Lê Tuấn Anh
• Người hướng dẫn: PGS. TS Đoàn Đức Phương
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Lý luận văn học
• Đề tài: Người Kể Chuyện Trong Truyện Ngắn Nguyễn Minh Châu
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2018
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
• 1. CHƯƠNG 1: KHÁI LƯỢC VỀ NGƯỜI KỂ CHUYỆN VÀ TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU
• 2. CHƯƠNG 2: NGÔI KỂ VÀ ĐIỂM NHÌN CỦA NGƯỜI KỂ CHUYỆN TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU
• 3. CHƯƠNG 3: NGÔN NGỮ, GIỌNG ĐIỆU VÀ PHƯƠNG THỨC TRẦN THUẬT CỦA NGƯỜI KỂ CHUYỆN TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Lý do chọn đề tài

Nguyễn Minh Châu là một trong những nhà văn có ảnh hưởng lớn đến văn học Việt Nam, đặc biệt trong giai đoạn chiến tranh và thời kỳ Đổi mới. Ông không chỉ nổi bật với những tác phẩm tiểu thuyết mà còn với những truyện ngắn mang đậm dấu ấn cá nhân. Việc nghiên cứu vai trò người kể chuyện trong các tác phẩm của ông giúp làm sáng tỏ những đặc điểm nghệ thuật độc đáo, đồng thời phản ánh những biến chuyển trong tư duy nghệ thuật của văn học Việt Nam. Người kể chuyện không chỉ là một nhân vật trong tác phẩm mà còn là cầu nối giữa tác giả và người đọc, giúp truyền tải thông điệp và cảm xúc của tác phẩm. Qua đó, việc tìm hiểu nghệ thuật kể chuyện của Nguyễn Minh Châu sẽ mở ra những góc nhìn mới về nội dung truyện và tình huống truyện, từ đó khẳng định giá trị của ông trong nền văn học hiện đại.

II. Khái lược về người kể chuyện và truyện ngắn Nguyễn Minh Châu

Trong tự sự học, người kể chuyện đóng vai trò trung tâm trong việc xây dựng cốt truyện và phát triển nhân vật. Nguyễn Minh Châu đã khéo léo sử dụng nhiều ngôi kể khác nhau, từ ngôi thứ nhất đến ngôi thứ ba, để tạo ra những góc nhìn đa dạng về nhân vật và sự kiện. Điều này không chỉ làm phong phú thêm cấu trúc truyện ngắn mà còn giúp người đọc cảm nhận sâu sắc hơn về tâm tư, tình cảm của nhân vật. Nghệ thuật kể chuyện của ông thể hiện sự tinh tế trong việc lựa chọn ngôn ngữ và giọng điệu, từ đó tạo nên những tình huống truyện đầy kịch tính và bất ngờ. Sự chuyển đổi giữa các điểm nhìn không chỉ làm tăng tính hấp dẫn mà còn giúp người đọc hiểu rõ hơn về những mâu thuẫn nội tâm của nhân vật.

III. Ngôi kể và điểm nhìn của người kể chuyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu

Nguyễn Minh Châu thường sử dụng ngôi kể thứ nhất để tạo sự gần gũi và thân thuộc với người đọc. Qua đó, ông khéo léo lồng ghép những suy tư, cảm xúc của nhân vật vào lời kể, giúp người đọc dễ dàng đồng cảm và thấu hiểu. Bên cạnh đó, ngôi kể thứ ba cũng được sử dụng để tạo ra cái nhìn khách quan hơn về các sự kiện và nhân vật. Sự dịch chuyển giữa các điểm nhìn không chỉ làm phong phú thêm nội dung truyện mà còn tạo ra những tình huống bất ngờ, khiến người đọc luôn cảm thấy hứng thú. Việc phân tích điểm nhìn trần thuật trong các tác phẩm của Nguyễn Minh Châu sẽ giúp làm rõ hơn về cách mà ông xây dựng mối quan hệ giữa nhân vật và người kể chuyện, từ đó khẳng định giá trị nghệ thuật của ông trong nền văn học Việt Nam.

IV. Ngôn ngữ giọng điệu và phương thức trần thuật của người kể chuyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu

Ngôn ngữ và giọng điệu trong các tác phẩm của Nguyễn Minh Châu thể hiện sự tinh tế và phong phú. Ông sử dụng ngôn ngữ không chỉ để truyền tải thông điệp mà còn để tạo ra những hình ảnh sống động, gợi cảm. Giọng điệu của người kể chuyện thường mang tính trữ tình, sâu lắng, giúp người đọc cảm nhận được những nỗi niềm, trăn trở của nhân vật. Phương thức trần thuật của ông không chỉ đơn thuần là kể lại sự kiện mà còn là sự kết hợp giữa kể và tả, giữa miêu tả và phân tích tâm lý nhân vật. Điều này tạo nên một không gian nghệ thuật phong phú, nơi mà người đọc có thể cảm nhận được chiều sâu của tâm hồn con người trong những hoàn cảnh khác nhau.

Tổng quan nghiên cứu

Nguyễn Minh Châu là một trong những nhà văn tiêu biểu của văn học Việt Nam hiện đại, đặc biệt nổi bật trong thể loại truyện ngắn với những đóng góp quan trọng trong giai đoạn đổi mới văn học từ sau năm 1975. Qua gần 30 năm sáng tác, ông đã để lại dấu ấn sâu sắc với các tác phẩm phản ánh chân thực cuộc sống, con người trong chiến tranh và thời kỳ hậu chiến. Các truyện ngắn của ông không chỉ được đông đảo bạn đọc đón nhận mà còn được đưa vào chương trình giảng dạy phổ thông, góp phần định hình tư duy văn học hiện đại. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích hình tượng người kể chuyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu, tập trung vào các bình diện ngôi kể, điểm nhìn, phương thức trần thuật, ngôn ngữ và giọng điệu. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các truyện ngắn được tuyển chọn trong hai tập sách xuất bản năm 2009 và 2012, phản ánh sự chuyển biến nghệ thuật của nhà văn trong hai giai đoạn sáng tác trước và sau 1975. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc làm sáng tỏ vai trò người kể chuyện trong việc thể hiện quan điểm nghệ thuật, góp phần nâng cao nhận thức về thi pháp truyện ngắn Việt Nam hiện đại, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận cho các nghiên cứu văn học tiếp theo.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng lý thuyết tự sự học (narratology) làm nền tảng phân tích người kể chuyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu. Tự sự học giúp phân biệt rõ ràng giữa câu chuyện (story) và lời kể (narration), đồng thời làm rõ vai trò của người kể chuyện như một chủ thể nghệ thuật trong trần thuật. Các khái niệm chính được sử dụng gồm: ngôi kể (ngôi thứ nhất, ngôi thứ ba), điểm nhìn (point of view), phương thức trần thuật (narrative mode), ngôn ngữ và giọng điệu của người kể chuyện. Ngoài ra, luận văn tham khảo các mô hình phân loại người kể chuyện của Manfred Jahn và Gérard Genette, trong đó phân biệt người kể chuyện lộ diện và ẩn tàng, người kể chuyện bên trong và bên ngoài câu chuyện, cũng như các dạng điểm nhìn trần thuật như điểm nhìn bên trong, bên ngoài, và sự dịch chuyển điểm nhìn. Các khái niệm này giúp làm sáng tỏ cách thức nhà văn xây dựng hình tượng người kể chuyện đa dạng, linh hoạt, góp phần tạo nên phong cách nghệ thuật đặc sắc.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp tiếp cận thi pháp học, tập trung vào phân tích các yếu tố nghệ thuật tạo nên diện mạo người kể chuyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu. Nguồn dữ liệu chính là các truyện ngắn được tuyển chọn trong hai tập sách xuất bản năm 2009 và 2012, với tổng số khoảng 30 truyện tiêu biểu. Phương pháp thống kê được áp dụng để phân loại các hình thức ngôi kể và điểm nhìn, làm cơ sở cho việc phân tích chi tiết. Phương pháp phân tích tổng hợp được sử dụng để khai thác các dẫn chứng minh họa từ văn bản, đồng thời tổng hợp các luận điểm nhằm làm rõ vai trò và đặc điểm của người kể chuyện. Phương pháp so sánh đối chiếu được vận dụng để phân tích sự khác biệt và hiệu quả nghệ thuật giữa các dạng người kể chuyện, đồng thời so sánh với các nghiên cứu về người kể chuyện trong văn học Việt Nam và thế giới. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2017 đến 2018, với quá trình thu thập, phân tích dữ liệu và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng ngôi kể và điểm nhìn: Người kể chuyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu xuất hiện chủ yếu ở ngôi thứ nhất và ngôi thứ ba. Ngôi kể thứ nhất thường là nhân vật chính hoặc nhân vật chứng kiến, thể hiện qua các tác phẩm như Mảnh trăng cuối rừng, Bức tranh, Cỏ lau, Chiếc thuyền ngoài xa. Ngôi kể thứ ba thường là người kể chuyện ẩn tàng, khách quan hoặc có bình luận, xuất hiện trong các truyện như Mẹ con chị Hằng, Đứa ăn cắp, Bến quê. Tỷ lệ sử dụng ngôi kể thứ nhất chiếm khoảng 60%, ngôi kể thứ ba chiếm 40%, cho thấy sự linh hoạt trong lựa chọn hình thức trần thuật.

2. Phương thức trần thuật linh hoạt và giàu biểu cảm: Người kể chuyện không chỉ đơn thuần kể lại sự kiện mà còn thể hiện thái độ, cảm xúc, suy nghĩ sâu sắc, tạo nên chiều sâu tâm lý cho tác phẩm. Ví dụ, trong Chiếc thuyền ngoài xa, người kể chuyện là nghệ sĩ nhiếp ảnh vừa quan sát vừa can thiệp vào câu chuyện, thể hiện sự giằng co nội tâm và thái độ phê phán xã hội. Trong Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, điểm nhìn di động giữa các nhân vật “tôi” tạo nên sự đa chiều trong trần thuật.

3. Ngôn ngữ và giọng điệu gần gũi, đa dạng: Ngôn ngữ người kể chuyện mang tính biểu cảm cao, vừa trữ tình, vừa khách quan, có lúc lạnh lùng, có lúc thân mật, phù hợp với nội dung và tâm trạng nhân vật. Giọng điệu kể chuyện có thể là giọng kể trữ tình, giọng kể lạnh lùng khách quan hoặc giọng kể thông tục bình dân, góp phần làm nổi bật tính cách nhân vật và chủ đề tác phẩm.

4. Vai trò người kể chuyện trong tổ chức cốt truyện và xây dựng nhân vật: Người kể chuyện giữ vai trò trung tâm trong việc sắp xếp các sự kiện, dẫn dắt mạch truyện, đồng thời định vị và đánh giá nhân vật. Qua lời kể, người đọc có thể tiếp cận sâu sắc thế giới nội tâm và hoàn cảnh xã hội của nhân vật, từ đó hiểu rõ hơn về các vấn đề nhân sinh được đặt ra trong truyện.

Thảo luận kết quả

Sự đa dạng trong ngôi kể và điểm nhìn phản ánh sự đổi mới trong thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu, phù hợp với xu hướng hiện đại hóa văn học Việt Nam sau 1975. Việc sử dụng ngôi kể thứ nhất giúp tăng tính chân thực, gần gũi, đồng thời thể hiện sâu sắc tâm trạng nhân vật, tạo nên sự đồng cảm mạnh mẽ với người đọc. Ngược lại, ngôi kể thứ ba với vai trò người kể chuyện ẩn tàng mang lại sự khách quan, cho phép nhà văn khai thác nhiều khía cạnh của hiện thực xã hội một cách toàn diện hơn. Các phương thức trần thuật linh hoạt, kết hợp với ngôn ngữ và giọng điệu đa dạng, góp phần làm nổi bật phong cách nghệ thuật đặc trưng của Nguyễn Minh Châu, vừa hiện thực vừa giàu tính nhân văn. So sánh với các nghiên cứu về người kể chuyện trong văn học Việt Nam và thế giới, kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò trung tâm của người kể chuyện trong việc tổ chức cấu trúc tác phẩm và truyền tải thông điệp nghệ thuật. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ ngôi kể và bảng tổng hợp các đặc điểm ngôn ngữ, giọng điệu để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường nghiên cứu chuyên sâu về người kể chuyện trong văn học Việt Nam hiện đại: Khuyến khích các nhà nghiên cứu áp dụng lý thuyết tự sự học để phân tích sâu hơn về vai trò người kể chuyện trong các thể loại văn học khác nhau, nhằm làm rõ hơn các phương thức trần thuật đa dạng và phong phú.

2. Ứng dụng kết quả nghiên cứu trong giảng dạy văn học: Đề xuất các trường đại học và trung học phổ thông tích hợp nội dung về người kể chuyện và thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu vào chương trình giảng dạy, giúp học sinh, sinh viên nâng cao khả năng phân tích văn bản và hiểu sâu sắc hơn về nghệ thuật tự sự.

3. Khuyến khích sáng tác truyện ngắn với sự đổi mới về người kể chuyện: Các nhà văn trẻ nên học hỏi phong cách đa dạng ngôi kể, điểm nhìn và phương thức trần thuật của Nguyễn Minh Châu để phát triển sáng tạo, góp phần làm phong phú nền văn học hiện đại.

4. Tổ chức hội thảo, tọa đàm chuyên đề về thi pháp tự sự: Các cơ quan nghiên cứu và đào tạo nên tổ chức các sự kiện chuyên sâu nhằm trao đổi, cập nhật các nghiên cứu mới về người kể chuyện, tạo diễn đàn cho các nhà nghiên cứu, nhà văn và giảng viên văn học.

Các giải pháp trên nên được thực hiện trong vòng 3-5 năm tới, với sự phối hợp của các trường đại học, viện nghiên cứu và các tổ chức văn học nghệ thuật.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và phương pháp phân tích người kể chuyện, giúp nâng cao kỹ năng nghiên cứu và viết luận văn chuyên sâu.

2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học: Tài liệu tham khảo hữu ích để giảng dạy, nghiên cứu về thi pháp truyện ngắn và lý thuyết tự sự học, đồng thời mở rộng hiểu biết về phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu.

3. Nhà văn và biên tập viên: Giúp hiểu rõ hơn về vai trò người kể chuyện trong sáng tác, từ đó áp dụng linh hoạt các phương thức trần thuật để nâng cao chất lượng tác phẩm.

4. Độc giả yêu thích văn học hiện đại Việt Nam: Cung cấp góc nhìn sâu sắc về nghệ thuật kể chuyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu, giúp tăng cường trải nghiệm và cảm nhận văn học.

Câu hỏi thường gặp

1. Người kể chuyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu có đặc điểm gì nổi bật?
   Người kể chuyện đa dạng ở ngôi kể thứ nhất và thứ ba, linh hoạt trong điểm nhìn và phương thức trần thuật, thể hiện thái độ, cảm xúc sâu sắc, góp phần làm nổi bật chủ đề và nhân vật.

2. Tại sao việc nghiên cứu người kể chuyện lại quan trọng trong phân tích truyện ngắn?
   Người kể chuyện là chủ thể tổ chức câu chuyện, dẫn dắt mạch truyện và truyền tải thông điệp nghệ thuật, giúp người đọc hiểu sâu sắc hơn về nội dung và phong cách tác phẩm.

3. Ngôi kể thứ nhất và thứ ba khác nhau như thế nào trong truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu?
   Ngôi kể thứ nhất thường là nhân vật trong câu chuyện, kể lại trải nghiệm cá nhân, tạo sự gần gũi và chân thực; ngôi kể thứ ba là người kể chuyện ẩn tàng, khách quan hoặc có bình luận, giúp mở rộng góc nhìn và phân tích đa chiều.

4. Ngôn ngữ và giọng điệu của người kể chuyện ảnh hưởng thế nào đến tác phẩm?
   Ngôn ngữ biểu cảm, giọng điệu đa dạng giúp thể hiện tâm trạng, thái độ người kể, làm tăng sức thuyết phục và chiều sâu nghệ thuật của truyện ngắn.

5. Luận văn có thể áp dụng cho các nghiên cứu văn học khác không?
   Có, phương pháp và khung lý thuyết tự sự học được áp dụng rộng rãi trong phân tích các thể loại văn học tự sự khác, giúp hiểu rõ hơn về cấu trúc và nghệ thuật kể chuyện.

Kết luận

• Người kể chuyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu đa dạng về ngôi kể, điểm nhìn và phương thức trần thuật, tạo nên phong cách nghệ thuật đặc sắc.
• Ngôi kể thứ nhất và thứ ba được sử dụng linh hoạt, phù hợp với nội dung và chủ đề từng tác phẩm.
• Ngôn ngữ và giọng điệu của người kể chuyện góp phần làm nổi bật tâm lý nhân vật và thông điệp nhân văn sâu sắc.
• Nghiên cứu góp phần làm rõ vai trò trung tâm của người kể chuyện trong thi pháp truyện ngắn Việt Nam hiện đại.
• Đề xuất các giải pháp nhằm phát huy giá trị nghiên cứu trong giảng dạy, sáng tác và nghiên cứu văn học trong thời gian tới.

Tiếp theo, cần mở rộng nghiên cứu sang các thể loại văn học khác và tổ chức các hội thảo chuyên đề để trao đổi, cập nhật kiến thức mới. Mời độc giả và các nhà nghiên cứu tiếp tục khám phá và ứng dụng kết quả nghiên cứu nhằm phát triển văn học Việt Nam hiện đại.