Tổng quan nghiên cứu

Trong lịch sử văn học Việt Nam, việc miêu tả ngoại hình nhân vật là một yếu tố nghệ thuật quan trọng góp phần làm nổi bật tính cách và nội dung tác phẩm. Luận văn tập trung so sánh cách tả ngoại hình nhân vật trong hai nền văn học trung đại và hiện đại qua hai tác phẩm tiêu biểu: Truyện Kiều của Nguyễn Du và một số truyện ngắn của Nam Cao. Truyện Kiều được sáng tác vào thế kỷ XIX, thuộc thể loại truyện thơ lục bát, phản ánh quan niệm văn hóa và thẩm mỹ của văn học trung đại, trong khi các truyện ngắn của Nam Cao thuộc văn học hiện đại đầu thế kỷ XX, chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn học phương Tây và đề cao cá nhân. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ sự khác biệt và tương đồng trong nghệ thuật tả ngoại hình nhân vật giữa hai tác giả, từ đó khái quát đặc trưng tư duy văn học của hai thời kỳ. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các nhân vật chính diện và phản diện trong Truyện Kiều và các nhân vật tiêu biểu trong truyện ngắn của Nam Cao như Chí Phèo, Lão Hạc, Đời thừa. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở lý luận cho giảng dạy văn học phổ thông, giúp học sinh nhận thức sâu sắc hơn về đặc trưng loại hình văn học trung đại và hiện đại thông qua phương pháp so sánh cụ thể, sinh động.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng hai khung lý thuyết chính để phân tích:

  1. Tư duy phân loại trong văn học trung đại: Theo PGS. Trần Nho Thìn, văn học trung đại Việt Nam chịu ảnh hưởng của quan niệm Nho giáo và triết học Phật giáo, coi thiên nhiên là biểu tượng của cái đẹp, cái hoàn mỹ, trong khi xã hội là nơi chứa đựng cái xấu xa, trần tục. Do đó, nhân vật chính diện thường được miêu tả bằng bút pháp ước lệ, tượng trưng gắn với thiên nhiên, còn nhân vật phản diện được tả chân, tả thực với chi tiết cụ thể. Khái niệm “tư duy phân loại” thể hiện rõ qua cách phân biệt bút pháp miêu tả ngoại hình nhân vật chính diện và phản diện trong Truyện Kiều.

  2. Chủ nghĩa hiện thực và cá thể hóa trong văn học hiện đại: Văn học hiện đại Việt Nam chịu ảnh hưởng của văn học phương Tây, đề cao con người cá nhân và tính chân thực trong miêu tả. Nam Cao là đại diện tiêu biểu cho trào lưu này, chú trọng miêu tả chi tiết ngoại hình nhân vật để phản ánh tính cách, tâm lý và hoàn cảnh xã hội. Khái niệm cá thể hóa nhân vật và bút pháp tả chân được sử dụng để phân tích các nhân vật trong truyện ngắn của Nam Cao.

Các khái niệm chính bao gồm: ngoại hình nhân vật, bút pháp ước lệ, bút pháp tả chân, nhân vật chính diện và phản diện, tư duy phân loại, cá thể hóa nhân vật, chủ nghĩa hiện thực.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phương pháp so sánh: So sánh cách tả ngoại hình nhân vật giữa hai tác giả tiêu biểu cho hai nền văn học khác nhau nhằm làm nổi bật đặc trưng nghệ thuật và tư duy văn học của từng thời kỳ.

  • Phương pháp xã hội học và văn hóa học: Phân tích bối cảnh văn hóa, triết học và xã hội ảnh hưởng đến quan niệm về con người và cách miêu tả nhân vật trong từng giai đoạn.

  • Phân tích văn bản: Khảo sát chi tiết các đoạn trích tiêu biểu trong Truyện Kiều và truyện ngắn của Nam Cao, chú trọng vào ngôn ngữ, hình ảnh, bút pháp miêu tả ngoại hình.

Nguồn dữ liệu chính là toàn bộ tác phẩm Truyện Kiều và một số truyện ngắn tiêu biểu của Nam Cao như Chí Phèo, Lão Hạc, Đời thừa. Cỡ mẫu nghiên cứu tập trung vào các nhân vật chính diện và phản diện tiêu biểu trong hai tác phẩm. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tính đại diện và tiêu biểu cho đặc trưng nghệ thuật của từng thời kỳ. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong khoảng một năm, từ khảo sát tài liệu, phân tích văn bản đến tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân biệt bút pháp miêu tả ngoại hình nhân vật chính diện và phản diện trong Truyện Kiều: Nhân vật chính diện như Thúy Kiều, Thúy Vân, Từ Hải, Kim Trọng được miêu tả bằng bút pháp ước lệ, tượng trưng với các hình ảnh thiên nhiên như “khuôn trăng”, “nét ngài”, “hoa cười ngọc thốt”, “râu hùm hàm én”. Ngược lại, nhân vật phản diện như Mã Giám Sinh, Tú Bà, Sở Khanh, Hoạn Thư được tả chân, tả thực với chi tiết cụ thể, ví dụ: “Mày râu nhẵn nhụi, áo quần bảnh bao” (Mã Giám Sinh), “nhờn nhợt màu da, cao lớn đẫy đà” (Tú Bà). Tỷ lệ chi tiết tả thực trong nhân vật phản diện cao hơn 70% so với nhân vật chính diện.

  2. Tính ước lệ và tượng trưng trong miêu tả nhân vật chính diện: Các hình ảnh miêu tả nhân vật chính diện mang tính công thức, điển cố, không nhằm mục đích tả chân dung cụ thể mà để biểu đạt vẻ đẹp lý tưởng, phẩm chất cao quý. Ví dụ, Thúy Kiều được mô tả “Kiều càng sắc sảo mặn mà… Hoa ghen thua thắm liễu hờn kém xanh” thể hiện vẻ đẹp sắc sảo, tài năng vượt trội.

  3. Chi tiết tả chân trong miêu tả nhân vật phản diện thể hiện tính hiện thực xã hội: Nguyễn Du sử dụng ngôn ngữ đời thường, chi tiết cụ thể để phơi bày bản chất xấu xa, đê tiện của nhân vật phản diện, góp phần tố cáo xã hội phong kiến thối nát. Ví dụ, Mã Giám Sinh được tả chi tiết về tuổi tác, ngoại hình và hành động gian xảo, thể hiện sự giả dối và tàn nhẫn.

  4. Phong cách miêu tả ngoại hình nhân vật trong truyện ngắn Nam Cao: Nam Cao chú trọng miêu tả chi tiết ngoại hình nhân vật để phản ánh tâm lý, tính cách và hoàn cảnh xã hội. Các nhân vật như Chí Phèo, Thị Nở được mô tả với những nét dị dạng, xấu xí nhằm làm nổi bật sự tha hóa, bi kịch con người. Tỷ lệ chi tiết tả chân trong tác phẩm Nam Cao chiếm trên 80%, thể hiện sự cá thể hóa nhân vật rõ nét.

Thảo luận kết quả

Sự khác biệt trong cách tả ngoại hình nhân vật giữa Nguyễn Du và Nam Cao phản ánh quan niệm văn hóa và tư duy nghệ thuật của hai thời kỳ văn học. Văn học trung đại với tư duy phân loại và quan niệm Nho giáo coi trọng thiên nhiên như biểu tượng của cái đẹp, nên nhân vật chính diện được miêu tả bằng bút pháp ước lệ, tượng trưng nhằm thể hiện vẻ đẹp lý tưởng, phẩm chất cao quý. Ngược lại, nhân vật phản diện được tả chân nhằm tố cáo cái xấu, cái ác trong xã hội. Đây là cách thể hiện chức năng giáo huấn và phân loại rõ ràng trong văn học trung đại.

Trong khi đó, văn học hiện đại đề cao cá nhân và tính chân thực, chịu ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện thực phương Tây, nên Nam Cao tập trung miêu tả chi tiết ngoại hình nhân vật để phản ánh sâu sắc tâm lý và hoàn cảnh xã hội. Việc tả chân, tả thực ngoại hình nhân vật không chỉ là kỹ thuật nghệ thuật mà còn là biểu hiện của quan niệm nhân văn, đề cao con người cá nhân.

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nhận định của các nhà nghiên cứu văn học như PGS. Trần Nho Thìn về tư duy phân loại trong văn học trung đại và các quan điểm về chủ nghĩa hiện thực trong văn học hiện đại. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ chi tiết tả chân và ước lệ trong miêu tả ngoại hình nhân vật của hai tác giả, hoặc bảng phân loại các nhân vật theo bút pháp miêu tả.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giảng dạy phương pháp so sánh trong văn học phổ thông: Giáo viên cần được đào tạo bài bản về phương pháp so sánh đặc trưng loại hình văn học trung đại và hiện đại, đặc biệt qua các khía cạnh như miêu tả ngoại hình nhân vật nhằm nâng cao khả năng phân tích và nhận thức của học sinh. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường phổ thông.

  2. Biên soạn tài liệu hướng dẫn giảng dạy có nội dung so sánh cụ thể: Xây dựng sách giáo khoa và tài liệu tham khảo có phần so sánh chi tiết về nghệ thuật miêu tả nhân vật trong Truyện Kiều và truyện ngắn Nam Cao, giúp học sinh dễ dàng tiếp cận và hiểu sâu sắc hơn. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: Nhà xuất bản Giáo dục, các chuyên gia văn học.

  3. Tổ chức hội thảo chuyên đề về nghệ thuật miêu tả nhân vật: Tạo diễn đàn trao đổi giữa các nhà nghiên cứu, giáo viên và sinh viên nhằm cập nhật kiến thức, phương pháp nghiên cứu và giảng dạy về đề tài này. Thời gian: hàng năm; Chủ thể: các trường đại học, viện nghiên cứu văn học.

  4. Khuyến khích nghiên cứu sâu hơn về mối quan hệ giữa ngoại hình và tâm lý nhân vật: Mở rộng nghiên cứu để làm rõ hơn vai trò của miêu tả ngoại hình trong việc thể hiện tâm lý, tính cách nhân vật trong các tác phẩm văn học Việt Nam qua các thời kỳ. Thời gian: liên tục; Chủ thể: các nhà nghiên cứu, sinh viên cao học, tiến sĩ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên dạy văn phổ thông: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và ví dụ cụ thể giúp giáo viên nâng cao chất lượng giảng dạy, đặc biệt trong việc hướng dẫn học sinh phân tích nhân vật và so sánh đặc trưng văn học trung đại - hiện đại.

  2. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá cho các đề tài nghiên cứu về nghệ thuật miêu tả nhân vật, thi pháp văn học và lịch sử văn học Việt Nam.

  3. Nhà nghiên cứu văn học: Cung cấp góc nhìn mới về phương pháp so sánh loại hình học, góp phần làm sáng tỏ đặc trưng nghệ thuật và tư duy văn học của hai thời kỳ trung đại và hiện đại.

  4. Biên soạn sách giáo khoa và tài liệu giảng dạy: Giúp xây dựng nội dung giảng dạy phù hợp, sinh động, có tính hệ thống và khoa học về văn học Việt Nam qua các thời kỳ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao Nguyễn Du lại sử dụng bút pháp ước lệ trong miêu tả nhân vật chính diện?
    Bút pháp ước lệ phản ánh quan niệm văn hóa và thẩm mỹ của văn học trung đại, coi thiên nhiên là biểu tượng của cái đẹp và nhân cách cao quý. Việc sử dụng hình ảnh tượng trưng giúp thể hiện vẻ đẹp lý tưởng, phẩm chất tinh thần của nhân vật mà không cần tả chi tiết cụ thể.

  2. Nam Cao có chú trọng miêu tả ngoại hình nhân vật không?
    Nam Cao chú trọng miêu tả ngoại hình nhân vật, đặc biệt là những nét dị dạng, xấu xí để phản ánh tâm lý và hoàn cảnh xã hội. Tuy nhiên, ông cũng ưu tiên phân tích tâm lý hơn là chỉ tả ngoại hình, tạo nên chiều sâu cho nhân vật.

  3. Sự khác biệt trong cách tả ngoại hình nhân vật phản ánh điều gì về văn hóa?
    Sự khác biệt phản ánh quan niệm về con người và xã hội của từng thời kỳ. Văn học trung đại coi trọng chức năng xã hội và kiểu loại nhân vật, trong khi văn học hiện đại đề cao cá nhân và tính chân thực, phản ánh sự thay đổi trong tư duy và giá trị văn hóa.

  4. Có thể áp dụng phương pháp so sánh này trong giảng dạy phổ thông không?
    Hoàn toàn có thể và rất cần thiết. Phương pháp so sánh giúp học sinh nhận thức rõ hơn về đặc trưng loại hình văn học, phát triển kỹ năng phân tích và tư duy phản biện, đồng thời tăng hứng thú học tập.

  5. Ngoại hình nhân vật có vai trò như thế nào trong việc xây dựng hình tượng nhân vật?
    Ngoại hình là yếu tố hữu hình giúp người đọc hình dung nhân vật, đồng thời góp phần thể hiện tính cách, tâm lý và vai trò xã hội của nhân vật. Qua ngoại hình, tác giả có thể truyền tải thông điệp văn hóa và tư tưởng sâu sắc.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ sự khác biệt căn bản trong cách tả ngoại hình nhân vật giữa văn học trung đại và hiện đại qua hai tác phẩm tiêu biểu.
  • Văn học trung đại sử dụng bút pháp ước lệ, tượng trưng cho nhân vật chính diện và tả chân cho nhân vật phản diện, phản ánh quan niệm văn hóa Nho giáo và Phật giáo.
  • Văn học hiện đại đề cao cá nhân và tính chân thực, Nam Cao miêu tả chi tiết ngoại hình để phản ánh tâm lý và hoàn cảnh xã hội.
  • Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn trong giảng dạy văn học phổ thông và nghiên cứu văn học chuyên sâu.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả giảng dạy và nghiên cứu về đặc trưng loại hình văn học qua phương pháp so sánh.

Tiếp theo, cần triển khai biên soạn tài liệu giảng dạy và tổ chức các hội thảo chuyên đề để phổ biến kiến thức và phương pháp nghiên cứu này rộng rãi hơn. Mời quý độc giả và các nhà nghiên cứu tiếp tục đồng hành, phát triển đề tài nhằm làm phong phú thêm kho tàng nghiên cứu văn học Việt Nam.