Tổng quan nghiên cứu

Thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân Hương là một hiện tượng văn học độc đáo trong lịch sử văn học trung đại Việt Nam, đặc biệt nổi bật với mảng thơ đề vịnh mang tính hai nghĩa, vừa biểu hiện vẻ đẹp hiện thực vừa ẩn chứa tầng nghĩa ngầm về tính dục và khát vọng tự do cá nhân. Theo ước tính, có khoảng 20 bản Nôm thơ Hồ Xuân Hương được lưu truyền, tuy nhiên các bản này không thống nhất về số lượng và nội dung bài thơ, gây khó khăn cho việc nghiên cứu. Đề tài nghiên cứu tập trung so sánh thơ đề vịnh trong thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân Hương với thơ đề vịnh trong “Hồng Đức quốc âm thi tập” – một tập thơ chính thống của nhà nho thời Lê Thánh Tông, nhằm làm rõ nét độc đáo trong tư tưởng, phong cách và quan niệm sống của nữ sĩ Hồ Xuân Hương so với các thi sĩ nhà nho.

Phạm vi nghiên cứu bao gồm các bài thơ đề vịnh trong hai tập thơ trên, với nguồn tư liệu chính là bản in thơ Nôm Hồ Xuân Hương (2008) và Hồng Đức quốc âm thi tập (1982). Mục tiêu nghiên cứu nhằm phát hiện những nét đẹp trong tâm hồn, nhân cách, khát vọng sống của Hồ Xuân Hương, đồng thời làm rõ sự khác biệt về nội dung và nghệ thuật giữa thơ đề vịnh của nữ sĩ và thơ đề vịnh của các nhà nho. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bổ sung tài liệu tham khảo cho giảng dạy và nghiên cứu văn học trung đại Việt Nam, đồng thời góp phần làm sáng tỏ giá trị nhân văn và nghệ thuật của thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân Hương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu sau:

  • Lý thuyết về đề vịnh trong văn học trung đại: Đề vịnh được hiểu là làm thơ về một cảnh, một vật nào đó với mục đích biểu tượng hóa đối tượng, nhằm truyền tải ý nghĩa sâu xa, thường gắn với quan điểm đạo đức và thẩm mỹ của tác giả. Theo đó, thơ đề vịnh không chỉ miêu tả hiện thực mà còn mang ý nghĩa biểu tượng, ẩn dụ.

  • Lý thuyết về phương pháp so sánh trong nghiên cứu văn học: So sánh được xem là thao tác nghiên cứu quan trọng để xác định các điểm tương đồng và khác biệt giữa các hiện tượng văn học, từ đó làm nổi bật đặc trưng riêng biệt của từng tác phẩm hoặc tác giả. Phương pháp so sánh được áp dụng để đối chiếu thơ đề vịnh của Hồ Xuân Hương với thơ đề vịnh trong Hồng Đức quốc âm thi tập nhằm làm rõ sự khác biệt về tư tưởng, phong cách và chức năng nghệ thuật.

  • Khái niệm về tính hai nghĩa trong thơ đề vịnh: Thơ đề vịnh Hồ Xuân Hương nổi bật với tính hai nghĩa, vừa là nghĩa hiển hiện (miêu tả sự vật, cảnh vật) vừa là nghĩa ngầm ẩn (ẩn dụ về tính dục, khát vọng cá nhân). Đây là một thủ pháp nghệ thuật nhằm đối phó với cấm kỵ xã hội phong kiến, đồng thời thể hiện sự dũng cảm và sáng tạo của nữ sĩ.

  • Khung lý thuyết văn hóa và thi pháp học: Nghiên cứu dựa trên việc phục nguyên không gian văn hóa thời đại, phân tích ảnh hưởng của quan niệm đạo đức, chính trị và tư tưởng phong kiến đến sáng tác thơ ca, đồng thời khai thác các mô típ, biểu tượng trong thơ để giải mã ý nghĩa nghệ thuật.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Luận văn sử dụng các bản in thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân Hương (Nxb Văn học, 2008) và Hồng Đức quốc âm thi tập (Nxb Văn học, 1982) làm tư liệu chính. Ngoài ra, các công trình nghiên cứu, luận án, bài viết chuyên sâu về hai tập thơ cũng được khai thác để bổ sung.

  • Phương pháp phân tích – tổng hợp: Được vận dụng song song nhằm làm rõ bản chất và đặc điểm của thơ đề vịnh trong hai tập thơ, từ đó rút ra những nhận định tổng quát.

  • Phương pháp so sánh: Áp dụng để đối chiếu sự khác biệt và tương đồng về nội dung, hình thức, tư tưởng và nghệ thuật giữa thơ đề vịnh Hồ Xuân Hương và thơ đề vịnh trong Hồng Đức quốc âm thi tập. Phương pháp này giúp làm nổi bật nét độc đáo của nữ sĩ trong bối cảnh văn học trung đại.

  • Phương pháp tiếp cận văn hóa: Giúp phục nguyên không gian văn hóa, xã hội, tư tưởng thời đại để hiểu rõ hơn bối cảnh sáng tác và ý nghĩa của các hình tượng nghệ thuật trong thơ.

  • Phương pháp liên ngành: Kết hợp kiến thức văn học bác học, văn học dân gian và triết học để phân tích sâu sắc các biểu tượng, mô típ và ý nghĩa trong thơ đề vịnh.

  • Timeline nghiên cứu: Quá trình nghiên cứu diễn ra trong năm 2022, với việc thu thập, phân tích dữ liệu và đối chiếu các nguồn tư liệu trong vòng 6 tháng, đảm bảo tính khoa học và hệ thống.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tính hai nghĩa trong thơ đề vịnh Hồ Xuân Hương: Các bài thơ vịnh vật như Quả mít, Trống thủng, Cái quạt, Bánh trôi, Mời trầu, Ốc nhồi, Đồng tiền hoẻn đều thể hiện rõ hai lớp nghĩa: nghĩa hiển hiện là miêu tả sự vật, nghĩa ngầm ẩn là ẩn dụ về bộ phận sinh dục và hoạt động tính giao. Ví dụ, bài Quả mít mô tả thân quả mít sù sì, múi dày, nhựa dính, đồng thời gợi liên tưởng đến thân thể phụ nữ và quan hệ tình dục. Tính hai nghĩa này tạo nên sức hấp dẫn và sự độc đáo trong thơ nữ sĩ, đồng thời thể hiện sự dũng cảm vượt qua cấm kỵ xã hội phong kiến.

  2. Sự khác biệt về tư tưởng và nghệ thuật giữa thơ đề vịnh Hồ Xuân Hương và Hồng Đức quốc âm thi tập: Thơ đề vịnh trong Hồng Đức quốc âm thi tập mang tính chính thống, phục vụ mục đích giáo huấn, ca ngợi đạo đức, thiên nhiên và nhân vật lịch sử theo quan điểm Nho gia. Các bài thơ vịnh vật trong tập thơ này thường biến sự vật tầm thường thành biểu tượng cao quý, mang tính khẩu khí, hài hước nhưng nghiêm túc. Trong khi đó, thơ đề vịnh Hồ Xuân Hương tự do hơn, thể hiện khát vọng cá nhân, quyền sống bản năng và tính dục lành mạnh, không bị khuôn khổ phong kiến chi phối.

  3. Thơ vịnh cảnh thiên nhiên trong thơ Hồ Xuân Hương mang tính biểu tượng phồn thực: Các bài thơ như Đèo Ba Dội, Hang Cắc Cớ, Động Hương Tích, Kẽm Trống sử dụng các hình tượng thiên nhiên như hang động, đèo núi, suối nước để ẩn dụ bộ phận sinh dục và hoạt động tính giao. Ví dụ, bài Hang Cắc Cớ mô tả hang sâu ngoắt nghéo, giọt nước rơi lõm bõm, gợi liên tưởng đến âm vật và tinh dịch. Thi pháp “đồng hiện” giữa cảnh vật thực và nghĩa ngầm tạo nên sự độc đáo trong thơ nữ sĩ.

  4. Thơ vịnh cảnh sinh hoạt, lao động trong thơ Hồ Xuân Hương và Hồng Đức quốc âm thi tập: Thơ Hồ Xuân Hương thể hiện sự gần gũi với đời sống thường nhật, đồng thời lồng ghép ý nghĩa về quyền sống và khát vọng cá nhân. Trong khi đó, thơ Hồng Đức quốc âm thi tập thường dùng các hình tượng sinh hoạt, lao động để biểu trưng cho phẩm chất đạo đức, khí tiết nhà Nho.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự khác biệt chủ yếu xuất phát từ bối cảnh xã hội và vị thế của tác giả. Hồ Xuân Hương là nữ sĩ sống trong thời kỳ phong kiến khủng hoảng, với tư tưởng tiến bộ đề cao quyền sống cá nhân và khát vọng tự do, do đó thơ bà mang tính phản phong, chống phong kiến và thể hiện tiếng nói của người phụ nữ cá nhân. Ngược lại, Hồng Đức quốc âm thi tập là sản phẩm của tầng lớp vua quan nhà Lê, mang tính chính thống, phục vụ mục đích giáo huấn và duy trì trật tự xã hội phong kiến.

So sánh kết quả nghiên cứu với các công trình trước đây cho thấy luận văn đã làm rõ hơn tính hai nghĩa trong thơ đề vịnh Hồ Xuân Hương, đồng thời làm nổi bật sự khác biệt về tư tưởng và nghệ thuật so với thơ đề vịnh nhà nho. Việc sử dụng biểu đồ so sánh các đặc điểm về đề tài, hình tượng, ý nghĩa và phong cách giữa hai tập thơ sẽ giúp minh họa rõ nét hơn sự khác biệt này.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc làm sáng tỏ giá trị nhân văn và nghệ thuật của thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân Hương, đồng thời góp phần bổ sung tài liệu tham khảo cho giảng dạy và nghiên cứu văn học trung đại Việt Nam, đặc biệt là trong lĩnh vực thơ đề vịnh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giảng dạy và nghiên cứu thơ đề vịnh Hồ Xuân Hương trong các chương trình văn học trung đại: Động viên các trường đại học, viện nghiên cứu đưa nội dung này vào chương trình học nhằm nâng cao nhận thức về giá trị văn học và nhân văn của nữ sĩ. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học.

  2. Phát triển các công trình nghiên cứu liên ngành về thơ đề vịnh: Kết hợp văn học, văn hóa dân gian, triết học và xã hội học để phân tích sâu sắc hơn các biểu tượng và ý nghĩa trong thơ đề vịnh, đặc biệt là thơ Hồ Xuân Hương. Thời gian thực hiện: 3 năm. Chủ thể thực hiện: Viện nghiên cứu văn học, các nhà khoa học.

  3. Xuất bản các ấn phẩm chuyên khảo và tuyển tập thơ đề vịnh có chú giải, phiên âm rõ ràng: Giúp độc giả và nghiên cứu viên tiếp cận dễ dàng, chính xác các tác phẩm thơ đề vịnh, đồng thời bảo tồn giá trị văn hóa. Thời gian thực hiện: 1 năm. Chủ thể thực hiện: Nhà xuất bản Văn học, các tổ chức văn hóa.

  4. Tổ chức hội thảo, tọa đàm chuyên đề về thơ đề vịnh và thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân Hương: Tạo diễn đàn trao đổi học thuật, nâng cao nhận thức và thúc đẩy hợp tác nghiên cứu trong và ngoài nước. Thời gian thực hiện: hàng năm. Chủ thể thực hiện: Các viện nghiên cứu, trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giảng viên và sinh viên ngành Văn học Việt Nam: Luận văn cung cấp tài liệu nghiên cứu chuyên sâu về thơ đề vịnh, giúp nâng cao kiến thức và kỹ năng phân tích văn bản.

  2. Nhà nghiên cứu văn học trung đại và văn hóa dân gian: Tài liệu hữu ích để khai thác các khía cạnh nghệ thuật, biểu tượng và văn hóa trong thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân Hương và thơ nhà nho.

  3. Giáo viên dạy văn cấp Trung học phổ thông: Giúp hiểu rõ hơn về giá trị và đặc điểm của thơ Hồ Xuân Hương, từ đó truyền đạt hiệu quả cho học sinh.

  4. Độc giả yêu thích thơ ca và văn hóa Việt Nam: Luận văn giúp độc giả hiểu sâu sắc hơn về thơ đề vịnh, đặc biệt là sự kết hợp giữa nghệ thuật và tư tưởng nhân văn trong thơ nữ sĩ Hồ Xuân Hương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thơ đề vịnh là gì và có đặc điểm gì nổi bật?
    Thơ đề vịnh là thể loại thơ làm về một cảnh vật hoặc sự vật với mục đích biểu tượng hóa đối tượng, thường mang ý nghĩa sâu xa. Đặc điểm nổi bật là sự kết hợp giữa miêu tả hiện thực và ý nghĩa ẩn dụ, tạo nên tính hai nghĩa trong thơ.

  2. Tại sao thơ đề vịnh Hồ Xuân Hương lại có tính hai nghĩa?
    Do xã hội phong kiến nghiêm ngặt cấm kỵ đề tài tính dục, nữ sĩ Hồ Xuân Hương đã sử dụng thủ pháp hai nghĩa để vừa miêu tả sự vật vừa ẩn dụ về khát vọng bản năng và quyền sống cá nhân, tạo nên sự độc đáo và táo bạo trong thơ.

  3. Sự khác biệt chính giữa thơ đề vịnh Hồ Xuân Hương và Hồng Đức quốc âm thi tập là gì?
    Thơ Hồ Xuân Hương mang tính phản phong, thể hiện khát vọng cá nhân và quyền sống bản năng, còn thơ Hồng Đức quốc âm thi tập mang tính chính thống, giáo huấn, ca ngợi đạo đức và thiên nhiên theo quan điểm Nho gia.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp phân tích – tổng hợp, so sánh, tiếp cận văn hóa và liên ngành để phân tích sâu sắc các bài thơ đề vịnh trong hai tập thơ.

  5. Ý nghĩa thực tiễn của nghiên cứu này là gì?
    Nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ giá trị nhân văn và nghệ thuật của thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân Hương, bổ sung tài liệu tham khảo cho giảng dạy và nghiên cứu văn học trung đại, đồng thời nâng cao nhận thức về vai trò của nữ sĩ trong văn học Việt Nam.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ tính hai nghĩa độc đáo trong thơ đề vịnh Hồ Xuân Hương, vừa miêu tả sự vật vừa ẩn dụ về tính dục và khát vọng cá nhân.
  • So sánh với thơ đề vịnh trong Hồng Đức quốc âm thi tập cho thấy sự khác biệt rõ rệt về tư tưởng, phong cách và chức năng nghệ thuật giữa thơ nữ sĩ và thơ nhà nho.
  • Thơ vịnh cảnh thiên nhiên và sinh hoạt trong thơ Hồ Xuân Hương mang tính biểu tượng phồn thực, thể hiện sự dũng cảm vượt qua cấm kỵ xã hội phong kiến.
  • Nghiên cứu góp phần bổ sung tài liệu tham khảo quý giá cho giảng dạy, nghiên cứu văn học trung đại và nâng cao nhận thức về giá trị nhân văn trong thơ Nôm truyền tụng.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát huy giá trị nghiên cứu, thúc đẩy hợp tác nghiên cứu liên ngành và phổ biến rộng rãi kết quả nghiên cứu trong cộng đồng học thuật.

Next steps: Triển khai các đề xuất về giảng dạy, nghiên cứu liên ngành và xuất bản ấn phẩm chuyên khảo. Mời các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên tiếp cận và ứng dụng kết quả nghiên cứu.

Call to action: Hãy khám phá sâu hơn thơ đề vịnh Hồ Xuân Hương để hiểu rõ hơn về tiếng nói cá nhân và giá trị nhân văn trong văn học trung đại Việt Nam.