Tổng quan nghiên cứu

Tích tụ ruộng đất (TTRĐ) là một chủ trương quan trọng nhằm phát triển sản xuất nông nghiệp theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa, tăng giá trị sản xuất trên đơn vị diện tích đất. Theo báo cáo của ngành, đến tháng 10 năm 2016, diện tích đất nông nghiệp tích tụ trên địa bàn tỉnh Thái Bình đạt khoảng 3.220,6 ha, chiếm tỷ lệ nhỏ so với tổng diện tích canh tác. Tại huyện Hưng Hà, diện tích tích tụ ruộng đất là 571,3 ha, chiếm 4,33% tổng diện tích canh tác, với quy mô bình quân 1,226 ha/hộ. Mặc dù diện tích tích tụ còn hạn chế, nhưng hiệu quả kinh tế từ các mô hình tích tụ ruộng đất đã cho thấy thu nhập cao gấp 3-5 lần so với sản xuất nhỏ lẻ truyền thống, với giá trị sản xuất từ 100 đến 600 triệu đồng/ha/năm.

Vấn đề nghiên cứu tập trung vào phân tích thực trạng tích tụ ruộng đất trong sản xuất nông nghiệp tại huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình, đánh giá các nhân tố ảnh hưởng, thuận lợi, khó khăn và đề xuất giải pháp thúc đẩy quá trình này. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ tháng 6/2016 đến tháng 6/2017, tập trung vào các hộ gia đình, trang trại và doanh nghiệp nhỏ với các loại cây trồng ăn quả, cây hàng năm, cây lâu năm, cùng một số hình thức sản xuất khác như chăn nuôi và thủy sản.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa cơ sở lý luận về tích tụ ruộng đất, đánh giá thực trạng tại địa phương, đồng thời đề xuất các giải pháp phù hợp để thúc đẩy tích tụ ruộng đất, góp phần thực hiện Đề án Tái cơ cấu ngành nông nghiệp tỉnh Thái Bình giai đoạn 2020-2030. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả sử dụng đất, phát triển sản xuất hàng hóa quy mô lớn, đồng thời giải quyết các vấn đề xã hội liên quan đến lao động và sinh kế nông thôn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết sản xuất tư bản của C.Mác, trong đó tích tụ ruộng đất được xem là hình thức tích tụ tư bản dưới dạng hiện vật trong nông nghiệp, nhằm tăng quy mô diện tích đất sử dụng cho sản xuất. Khái niệm tích tụ ruộng đất được phân biệt rõ với tập trung ruộng đất, dồn điền đổi thửa và hoạt động góp đất theo kiểu hợp tác xã. Tích tụ ruộng đất là quá trình tăng quy mô diện tích đất của một chủ thể sử dụng đất thông qua các hình thức như thuê, mua, nhận thừa kế hoặc khai hoang.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Tích tụ ruộng đất: Tăng quy mô diện tích đất của chủ thể sử dụng nhằm mục đích sản xuất nông nghiệp.
  • Hình thức tích tụ: Thuê đất, nhận chuyển nhượng, thu hồi đất dự án, góp vốn cổ phần bằng đất, các hình thức khác như khai hoang, thừa kế.
  • Tác dụng tích tụ đất đai: Tích cực gồm nâng cao hiệu quả sản xuất, thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, ứng dụng công nghệ cao; tiêu cực gồm mất sinh kế truyền thống, phân hóa giàu nghèo, rủi ro đầu cơ đất.
  • Yếu tố ảnh hưởng: Phát triển công nghệ, quan hệ thị trường, chính sách nhà nước, hệ thống giao thông, tâm lý người sản xuất nhỏ, hoàn cảnh gia đình, cơ hội việc làm phi nông nghiệp, độ màu mỡ của đất.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp dữ liệu thứ cấp và sơ cấp. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các công trình nghiên cứu, báo cáo của các cơ quan Đảng, Nhà nước, các báo cáo sản xuất kinh doanh của tỉnh Thái Bình và huyện Hưng Hà. Dữ liệu sơ cấp gồm:

  • Khảo sát điều tra xã hội học: Phát phiếu điều tra lấy ý kiến của 166 hộ nông dân tại huyện Hưng Hà, tập trung vào các hộ đã thực hiện tích tụ ruộng đất.
  • Hội nghị lấy ý kiến: Tổ chức lấy ý kiến của các chủ hộ, chính quyền địa phương về cơ chế chính sách và thực tiễn tích tụ ruộng đất.
  • Khảo sát mô hình điển hình: Đánh giá chi tiết quy trình tích tụ và tổ chức sản xuất tại trang trại Sufarm, xã Hồng An.

Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm tổng hợp, phân tích tài liệu, xử lý số liệu điều tra bằng các công cụ thống kê mô tả để đánh giá thực trạng, hiệu quả và các nhân tố ảnh hưởng. Cỡ mẫu khảo sát là 166 hộ, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo đại diện cho các nhóm chủ thể tích tụ ruộng đất tại huyện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy mô tích tụ ruộng đất còn nhỏ: Tổng diện tích tích tụ tại huyện Hưng Hà là 571,3 ha, chiếm 4,33% tổng diện tích canh tác. Quy mô bình quân tích tụ là 1,226 ha/hộ. Trong đó, 64,38% số hộ tích tụ dưới 1 ha, chiếm 23,85% diện tích tích tụ; 28,97% hộ tích tụ từ 1-2 ha, chiếm 39,39% diện tích; chỉ 6,65% hộ tích tụ trên 2 ha nhưng chiếm tới 36,76% diện tích tích tụ.

  2. Hình thức tích tụ chủ yếu là thuê đất: Thuê đất chiếm 80,12% số hộ và 83,3% diện tích tích tụ. Hình thức nhận chuyển nhượng chiếm 9,04% số hộ và 9,63% diện tích. Các hình thức khác chiếm tỷ lệ nhỏ.

  3. Phương thức quản lý sản xuất chủ yếu theo mô hình nông hộ: 94,57% số hộ và 81,67% diện tích tích tụ được quản lý theo mô hình nông hộ; trang trại và doanh nghiệp chiếm tỷ lệ nhỏ hơn nhưng diện tích quản lý lớn hơn bình quân.

  4. Hiệu quả kinh tế cao hơn so với sản xuất nhỏ lẻ: Thu nhập từ các mô hình tích tụ ruộng đất cao gấp 3-5 lần so với sản xuất truyền thống, với giá trị sản xuất từ 100 đến 600 triệu đồng/ha/năm. Ví dụ, trang trại Sufarm tại xã Hồng An đạt thu nhập bình quân 300 triệu đồng/ha/năm.

Thảo luận kết quả

Quy mô tích tụ ruộng đất tại huyện Hưng Hà còn nhỏ và chủ yếu ở cấp độ hộ gia đình, phản ánh thực trạng tích tụ ruộng đất vẫn đang trong giai đoạn phát triển ban đầu. Hình thức thuê đất phổ biến do tính linh hoạt, chi phí thấp hơn so với mua bán, đồng thời phù hợp với các quy định pháp luật hiện hành về hạn điền và hạn mức nhận chuyển nhượng đất.

Phương thức quản lý theo mô hình nông hộ vẫn chiếm ưu thế do đặc điểm xã hội, tâm lý người nông dân và điều kiện kinh tế của các hộ. Tuy nhiên, mô hình trang trại và doanh nghiệp dù chiếm tỷ lệ nhỏ nhưng có hiệu quả kinh tế cao hơn, cho thấy tiềm năng phát triển tích tụ ruộng đất theo hướng chuyên nghiệp, quy mô lớn.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả phù hợp với xu hướng tích tụ ruộng đất nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất, ứng dụng công nghệ cao và phát triển sản xuất hàng hóa quy mô lớn. Tuy nhiên, các khó khăn về chính sách hạn điền, tâm lý bảo thủ của người nông dân, cơ hội việc làm phi nông nghiệp và hệ thống pháp lý chưa hoàn chỉnh vẫn là những rào cản lớn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cơ cấu hộ theo quy mô tích tụ, biểu đồ tỷ lệ hình thức tích tụ và bảng so sánh hiệu quả kinh tế giữa các mô hình sản xuất để minh họa rõ nét hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy hoạch sử dụng đất: Xây dựng quy hoạch chi tiết vùng tích tụ ruộng đất, tạo điều kiện thuận lợi cho việc tập trung đất đai, đảm bảo tính liên tục và quy mô đủ lớn để áp dụng công nghệ cao. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: UBND huyện, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn.

  2. Cải cách chính sách đất đai: Đề xuất điều chỉnh hạn điền, mở rộng hạn mức nhận chuyển nhượng đất, tạo cơ sở pháp lý rõ ràng cho các hình thức tích tụ đất bền vững, đồng thời tăng cường quản lý, giám sát để ngăn chặn đầu cơ đất. Thời gian: 2-3 năm; chủ thể: Bộ Tài nguyên và Môi trường, UBND tỉnh.

  3. Tăng cường tuyên truyền, vận động người dân: Triển khai các chương trình truyền thông nâng cao nhận thức về lợi ích tích tụ ruộng đất, thay đổi tâm lý bảo thủ, khuyến khích người dân tham gia tích tụ đất theo hướng bền vững. Thời gian: liên tục; chủ thể: các cấp chính quyền địa phương, Mặt trận Tổ quốc.

  4. Huy động nguồn lực đầu tư và ứng dụng khoa học công nghệ: Khuyến khích doanh nghiệp, hợp tác xã đầu tư vào nông nghiệp quy mô lớn, áp dụng công nghệ cao, cơ giới hóa, xây dựng chuỗi giá trị sản phẩm sạch, an toàn. Thời gian: 3-5 năm; chủ thể: Sở Khoa học và Công nghệ, doanh nghiệp, hợp tác xã.

  5. Tổ chức lại sản xuất và nâng cao năng lực quản lý: Hỗ trợ tổ chức sản xuất theo mô hình trang trại, doanh nghiệp, hợp tác xã, đào tạo nâng cao kỹ năng quản lý, kỹ thuật cho người nông dân và các chủ thể tích tụ đất. Thời gian: 2-4 năm; chủ thể: Trung tâm đào tạo nghề, các tổ chức chính trị xã hội.

  6. Phân công rõ trách nhiệm lãnh đạo, chỉ đạo: Xác định rõ vai trò, trách nhiệm của các cấp ủy, chính quyền, các ngành liên quan trong việc triển khai tích tụ ruộng đất, đảm bảo sự phối hợp nhịp nhàng, hiệu quả. Thời gian: ngay lập tức và liên tục; chủ thể: UBND các cấp, Ban chỉ đạo tích tụ ruộng đất.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý nhà nước về nông nghiệp và đất đai: Giúp hiểu rõ thực trạng, các yếu tố ảnh hưởng và giải pháp thúc đẩy tích tụ ruộng đất, từ đó xây dựng chính sách phù hợp và hiệu quả.

  2. Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực nông nghiệp: Cung cấp thông tin về mô hình tích tụ ruộng đất, cơ hội đầu tư, cũng như các rào cản pháp lý và thực tiễn cần lưu ý khi triển khai dự án.

  3. Hợp tác xã, trang trại và hộ nông dân: Hỗ trợ nâng cao nhận thức về lợi ích tích tụ ruộng đất, cách thức tổ chức sản xuất quy mô lớn, áp dụng khoa học công nghệ để tăng hiệu quả kinh tế.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kinh tế nông nghiệp, phát triển nông thôn: Là tài liệu tham khảo quý giá về cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và thực trạng tích tụ ruộng đất tại địa phương, phục vụ cho các nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tích tụ ruộng đất là gì và khác gì với dồn điền đổi thửa?
    Tích tụ ruộng đất là quá trình tăng quy mô diện tích đất của một chủ thể sử dụng đất thông qua thuê, mua hoặc các hình thức khác nhằm mục đích sản xuất nông nghiệp. Dồn điền đổi thửa chỉ làm tăng quy mô thửa đất nhưng không làm tăng tổng diện tích đất của hộ đó.

  2. Tại sao hình thức thuê đất lại phổ biến hơn mua đất trong tích tụ ruộng đất?
    Thuê đất linh hoạt, chi phí thấp hơn và phù hợp với các quy định hạn điền, hạn mức nhận chuyển nhượng đất hiện hành. Mua đất gặp nhiều rào cản pháp lý và tài chính, đặc biệt với doanh nghiệp.

  3. Quy mô tích tụ ruộng đất hiện nay tại huyện Hưng Hà như thế nào?
    Quy mô tích tụ còn nhỏ, bình quân 1,226 ha/hộ, trong đó 64,38% số hộ tích tụ dưới 1 ha, chủ yếu ở cấp độ hộ gia đình.

  4. Tích tụ ruộng đất có tác động gì đến đời sống người nông dân?
    Tích tụ ruộng đất giúp nâng cao hiệu quả sản xuất, thu nhập cao hơn 3-5 lần so với sản xuất nhỏ lẻ, nhưng cũng có thể làm mất sinh kế truyền thống của một số hộ và tạo ra sự phân hóa giàu nghèo.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để thúc đẩy tích tụ ruộng đất bền vững?
    Hoàn thiện quy hoạch, cải cách chính sách đất đai, tuyên truyền vận động, huy động đầu tư công nghệ cao, tổ chức lại sản xuất và phân công trách nhiệm rõ ràng cho các cấp chính quyền.

Kết luận

  • Tích tụ ruộng đất là xu hướng tất yếu để phát triển nông nghiệp quy mô lớn, nâng cao hiệu quả sản xuất và giá trị gia tăng trên đơn vị diện tích.
  • Thực trạng tích tụ ruộng đất tại huyện Hưng Hà còn nhỏ, chủ yếu ở cấp độ hộ gia đình với hình thức thuê đất chiếm ưu thế.
  • Hiệu quả kinh tế từ các mô hình tích tụ ruộng đất cao hơn nhiều so với sản xuất nhỏ lẻ truyền thống, góp phần nâng cao thu nhập cho người nông dân.
  • Các yếu tố như chính sách hạn điền, tâm lý người nông dân, cơ hội việc làm phi nông nghiệp và hệ thống pháp lý là những thách thức cần giải quyết.
  • Cần thực hiện đồng bộ các giải pháp về quy hoạch, chính sách, tuyên truyền, đầu tư công nghệ và tổ chức sản xuất để thúc đẩy tích tụ ruộng đất bền vững, góp phần thực hiện thành công Đề án Tái cơ cấu ngành nông nghiệp tỉnh Thái Bình giai đoạn 2020-2030.

Hành động tiếp theo: Các cấp chính quyền và các bên liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá để điều chỉnh chính sách phù hợp với thực tiễn phát triển.