Tổng quan nghiên cứu

Cây bơ (Persea americana) là loại cây ăn quả nhiệt đới và cận nhiệt đới được trồng phổ biến tại nhiều quốc gia, trong đó Việt Nam có diện tích trồng bơ hơn 8.000 ha tại tỉnh Đắk Lắk với sản lượng khoảng 300 tấn/năm. Quả bơ giàu dinh dưỡng, chứa lipit, chất xơ, kali và vitamin E, có tác dụng hỗ trợ sức khỏe như giảm tỷ lệ sinh con dị tật, chống viêm gan C, bảo vệ mắt và giảm cholesterol xấu. Tuy nhiên, quả bơ chín tập trung theo mùa, khó bảo quản và giá trị kinh tế chưa cao khi chỉ tiêu thụ dưới dạng quả tươi.

Dịch bơ, sản phẩm ép từ thịt quả bơ sấy khô ở độ ẩm 30%, giữ nguyên giá trị dinh dưỡng và có ứng dụng rộng rãi trong y học, mỹ phẩm và thực phẩm. Việc phát triển công nghệ và thiết bị ép dịch bơ hiệu suất cao là cần thiết để nâng cao giá trị kinh tế cho người trồng bơ, đặc biệt tại các vùng Tây Nguyên. Mục tiêu nghiên cứu là thiết kế máy ép dịch bơ kiểu trục vít với năng suất 200 kg/giờ, đảm bảo hiệu suất ép cao và chất lượng sản phẩm.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào nguyên liệu bơ tại tỉnh Đắk Lắk, quy trình công nghệ sơ chế và thiết kế máy ép trục vít phù hợp với đặc tính nguyên liệu. Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học trong việc cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn cho thiết kế máy ép dịch bơ, đồng thời góp phần đa dạng hóa sản phẩm từ quả bơ, tăng giá trị kinh tế cho ngành nông nghiệp Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết cơ học vật liệu ép: Quá trình ép là sự tác động lực cơ học lên nguyên liệu, làm biến dạng các phần tử rắn và tách pha lỏng (dầu/dịch) ra khỏi pha rắn. Áp lực ép tăng dần theo chiều dài trục vít, ảnh hưởng đến hiệu suất tách dịch.
  • Nguyên lý máy ép trục vít: Máy ép trục vít sử dụng trục vít xoắn ốc với bước vít giảm dần và đường kính tăng dần để tạo áp lực ép tăng dần, giúp tách dịch hiệu quả. Bộ phận điều chỉnh khe hở cửa ra bã ép giúp kiểm soát độ khô của bã.
  • Khái niệm về đặc tính nguyên liệu: Độ ẩm, độ nhớt dịch, tính dẻo và độ rỗng của nguyên liệu ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu suất ép và chất lượng dịch bơ.
  • Mô hình phân bố áp suất và lực trên trục vít: Áp suất phân bố không đều trên các đoạn vít, tăng dần từ đầu nạp đến cửa ra bã, ảnh hưởng đến thiết kế bước vít, góc nghiêng và kích thước các đoạn vít.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu thực tế về đặc tính nguyên liệu bơ tại tỉnh Đắk Lắk, khảo sát thị trường máy ép dầu thực vật trong nước và quốc tế, tài liệu khoa học, báo cáo ngành và các công trình nghiên cứu liên quan.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp tính toán thiết kế kỹ thuật dựa trên các công thức cơ học và công nghệ ép, mô phỏng thiết kế trên phần mềm AutoCAD và Inventor để đánh giá nguyên lý hoạt động và cấu trúc máy.
  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn nguyên liệu bơ sấy khô có độ ẩm 30% làm mẫu nghiên cứu, kết hợp trấu làm chất độn để tăng thể tích và hiệu quả ép.
  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện trong 6 tháng (từ tháng 10/2017 đến tháng 4/2018), bao gồm khảo sát, thiết kế, mô phỏng, chế tạo mô hình thí nghiệm và đánh giá hiệu quả máy ép.
  • Thí nghiệm đánh giá: Thí nghiệm mô hình máy ép tại xưởng Gia công Cơ khí và phòng thí nghiệm sinh hóa để kiểm tra hiệu suất ép, chất lượng dịch bơ và độ bền thiết bị.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc tính nguyên liệu và quy trình sơ chế: Thịt quả bơ sấy khô đạt độ ẩm 30% là điều kiện tối ưu cho quá trình ép, giúp tăng hiệu suất thu dịch lên khoảng 58,9% khối lượng nguyên liệu, giảm lượng dịch còn lại trong bã xuống 4,56%. Việc trộn trấu với tỷ lệ 25% giúp tăng thể tích nguyên liệu và cải thiện hiệu quả ép.

  2. Lựa chọn nguyên lý máy ép: Máy ép trục vít được chọn do có khả năng ép liên tục, năng suất cao (200 kg/giờ), chi phí hợp lý và dễ bảo dưỡng. Thiết kế trục vít gồm 7 đoạn với bước vít giảm dần từ 152 mm đến 80 mm, đường kính trong tăng dần từ 80 mm đến 145 mm, áp suất ép tăng dần từ 5 đến 52 kg/cm², đảm bảo áp lực ép tăng từ từ, tránh hiện tượng bịt kín đường thoát dịch.

  3. Tính toán thiết kế bộ phận ép: Đường kính ngoài trục vít được chọn là 155 mm, vận tốc quay 8 vòng/phút, hệ số thể tích cấp liệu 0,37. Các thông số thiết kế đảm bảo năng suất thể tích 7,5 m³/giờ, áp suất phân bố đều trên các đoạn vít, lực ép và tải trọng tác dụng lên từng đoạn vít được tính toán chi tiết để đảm bảo độ bền và hiệu quả ép.

  4. Kết quả thí nghiệm mô hình: Máy ép hoạt động ổn định, hiệu suất ép đạt mục tiêu, dịch bơ thu được giữ nguyên giá trị dinh dưỡng, độ ẩm và chất lượng cảm quan phù hợp tiêu chuẩn. Thiết bị có độ bền cao, vận hành an toàn và tiết kiệm năng lượng với động cơ công suất 4 kW cho bộ phận ép và 0,4 kW cho vít tải cấp liệu.

Thảo luận kết quả

Hiệu suất ép dịch bơ đạt khoảng 58,9% khối lượng nguyên liệu, tương đương với các máy ép dầu thực vật hiện đại trên thế giới, cho thấy thiết kế trục vít 7 đoạn với bước vít giảm dần và áp suất tăng dần là phù hợp với đặc tính nguyên liệu bơ sấy khô. Việc sử dụng trấu làm chất độn giúp tăng thể tích nguyên liệu, giảm độ dính và cải thiện khả năng di chuyển trong buồng ép, từ đó nâng cao hiệu suất thu dịch.

So sánh với các nghiên cứu trước đây về ép dầu thực vật, máy ép trục vít thiết kế trong nghiên cứu này có ưu điểm về khả năng điều chỉnh khe hở cửa ra bã, giúp kiểm soát độ khô của bã và chất lượng dịch bơ. Kết quả thí nghiệm cũng cho thấy nhiệt độ và độ ẩm nguyên liệu ảnh hưởng lớn đến độ nhớt dịch và hiệu suất ép, phù hợp với lý thuyết về ảnh hưởng của đặc tính cơ lý nguyên liệu đến quá trình ép.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố áp suất trên từng đoạn vít, bảng thông số kỹ thuật các đoạn vít và biểu đồ hiệu suất ép theo độ ẩm nguyên liệu, giúp minh họa rõ ràng mối quan hệ giữa thiết kế máy và hiệu quả ép.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện và sản xuất máy ép trục vít: Triển khai chế tạo máy ép theo thiết kế đã được tính toán và mô phỏng, đảm bảo công suất 200 kg/giờ, sử dụng vật liệu bền, chống ăn mòn, và hệ thống điều khiển tự động để nâng cao độ ổn định và an toàn vận hành. Thời gian thực hiện: 6-9 tháng; chủ thể: các cơ sở cơ khí công nghiệp và viện nghiên cứu.

  2. Đào tạo vận hành và bảo trì: Tổ chức các khóa đào tạo kỹ thuật cho người vận hành và bảo trì máy ép tại các vùng trồng bơ trọng điểm như Tây Nguyên, nhằm đảm bảo máy hoạt động hiệu quả và kéo dài tuổi thọ thiết bị. Thời gian: 3 tháng; chủ thể: trường đại học, trung tâm đào tạo nghề.

  3. Phát triển quy trình công nghệ sơ chế nguyên liệu: Nâng cao chất lượng nguyên liệu bằng quy trình phân loại, rửa, tách vỏ, nghiền và chưng sấy đạt chuẩn, đồng thời áp dụng trộn trấu với tỷ lệ phù hợp để tối ưu hóa hiệu suất ép. Thời gian: liên tục; chủ thể: nông dân, doanh nghiệp chế biến.

  4. Nghiên cứu mở rộng ứng dụng dịch bơ: Khuyến khích nghiên cứu và phát triển các sản phẩm từ dịch bơ như mỹ phẩm, thực phẩm chức năng, nhằm đa dạng hóa thị trường tiêu thụ và tăng giá trị kinh tế. Thời gian: 1-2 năm; chủ thể: viện nghiên cứu, doanh nghiệp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành cơ khí và công nghệ thực phẩm: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phương pháp thiết kế máy ép trục vít, giúp phát triển các công trình nghiên cứu liên quan đến thiết bị chế biến nông sản.

  2. Doanh nghiệp chế biến và sản xuất dầu thực vật, dịch bơ: Tham khảo để áp dụng công nghệ và thiết bị ép dịch bơ hiệu quả, nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm, từ đó tăng lợi nhuận và mở rộng thị trường.

  3. Người trồng bơ và hợp tác xã nông nghiệp: Hiểu rõ quy trình sơ chế và công nghệ ép dịch bơ, từ đó áp dụng các giải pháp kỹ thuật để nâng cao giá trị sản phẩm và thu nhập.

  4. Cơ quan quản lý và phát triển nông nghiệp: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách hỗ trợ phát triển ngành bơ, thúc đẩy ứng dụng công nghệ mới trong chế biến và bảo quản sản phẩm.

Câu hỏi thường gặp

  1. Máy ép dịch bơ kiểu trục vít có ưu điểm gì so với các loại máy ép khác?
    Máy ép trục vít có khả năng ép liên tục, năng suất cao, chi phí vận hành thấp và dễ bảo trì. Thiết kế bước vít giảm dần giúp tăng áp lực ép từ từ, tránh hiện tượng bịt kín đường thoát dịch, nâng cao hiệu suất ép và chất lượng dịch bơ.

  2. Tại sao nguyên liệu bơ cần được sấy đến độ ẩm 30% trước khi ép?
    Độ ẩm 30% giúp nguyên liệu có tính dẻo và độ nhớt phù hợp, giảm độ dính và tăng khả năng tách dịch. Nếu độ ẩm quá cao, dịch khó thoát ra; quá thấp, nguyên liệu cứng, làm giảm hiệu suất ép và có thể gây hỏng máy.

  3. Vai trò của trấu trong quá trình ép dịch bơ là gì?
    Trấu được trộn với nguyên liệu bơ để tăng thể tích, giảm độ dính và cải thiện khả năng di chuyển của nguyên liệu trong buồng ép. Hàm lượng silic cao trong trấu giúp tăng hiệu quả tách dịch và giảm hao hụt dịch trong bã.

  4. Làm thế nào để điều chỉnh độ khô của bã ép?
    Máy ép được trang bị bộ phận điều chỉnh khe hở cửa ra bã ép, cho phép tăng hoặc giảm áp lực ép cuối cùng. Khi bã quá khô, nới lỏng khe hở; khi bã còn ướt, siết chặt khe hở để tăng áp lực ép, đảm bảo hiệu suất tách dịch tối ưu.

  5. Ứng dụng của dịch bơ thu được từ máy ép là gì?
    Dịch bơ giàu acid béo không bão hòa và vitamin E, được sử dụng trong thực phẩm chức năng, mỹ phẩm như kem dưỡng da, dưỡng tóc, và trong y học. Ngoài ra, dịch bơ còn dùng làm nguyên liệu thay thế bơ động vật trong chế biến thực phẩm.

Kết luận

  • Đã nghiên cứu và thiết kế thành công máy ép dịch bơ kiểu trục vít với năng suất 200 kg/giờ, phù hợp với đặc tính nguyên liệu bơ sấy khô độ ẩm 30%.
  • Thiết kế trục vít gồm 7 đoạn với bước vít giảm dần và áp suất tăng dần giúp tối ưu hiệu suất ép và chất lượng dịch bơ.
  • Kết quả thí nghiệm mô hình cho thấy máy hoạt động ổn định, hiệu suất ép đạt khoảng 58,9%, dịch bơ giữ nguyên giá trị dinh dưỡng và chất lượng cảm quan.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện thiết bị, đào tạo vận hành và phát triển quy trình sơ chế nguyên liệu để ứng dụng rộng rãi tại các vùng trồng bơ.
  • Khuyến khích nghiên cứu mở rộng ứng dụng dịch bơ trong mỹ phẩm và thực phẩm chức năng nhằm nâng cao giá trị kinh tế cho ngành bơ Việt Nam.

Hành động tiếp theo: Triển khai chế tạo máy ép, tổ chức đào tạo kỹ thuật và phát triển thị trường dịch bơ. Các nhà nghiên cứu và doanh nghiệp được mời hợp tác để ứng dụng và phát triển công nghệ này.