Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của giáo dục hiện đại, việc đổi mới phương pháp dạy học lịch sử (DHLS) trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông. Theo khảo sát tại các trường trung học phổ thông (THPT) thành phố Thái Nguyên năm học 2019-2020, chỉ có khoảng 14% học sinh (HS) rất thích học lịch sử, trong khi 12,6% không thích môn học này do cảm thấy nội dung khô khan, khó nhớ. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đề xuất các biện pháp sử dụng tài liệu văn học (TLVH) trong DHLS Việt Nam lớp 10 nhằm nâng cao hứng thú và hiệu quả học tập của HS tại các trường THPT trên địa bàn thành phố Thái Nguyên. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào việc khảo sát thực trạng sử dụng TLVH trong DHLS lớp 10 tại 4 trường THPT, với đối tượng là 20 giáo viên (GV) và 200 HS lớp 10. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực tư duy, kỹ năng và thái độ tích cực của HS đối với môn lịch sử, đồng thời hỗ trợ GV nâng cao chất lượng giảng dạy.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết giáo dục hiện đại và tâm lý học học sinh, trong đó nhấn mạnh vai trò của tính tích cực và chủ động của HS trong quá trình học tập. Lý thuyết về sự kích thích hoạt động nhận thức và thực hành của HS được áp dụng để giải thích hiệu quả của việc sử dụng TLVH trong DHLS. Mô hình tích hợp kiến thức liên môn giữa lịch sử và văn học được khai thác nhằm phát triển toàn diện năng lực nhận thức và thái độ của HS. Các khái niệm chính bao gồm: tài liệu văn học, phương pháp dạy học tích cực, năng lực tư duy lịch sử, và thái độ học tập tích cực. TLVH được xem là nguồn tư liệu phong phú, sinh động, giúp HS hình dung chân thực các sự kiện lịch sử, đồng thời phát triển kỹ năng phân tích, tổng hợp và đánh giá.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định lượng và định tính. Nguồn dữ liệu chính gồm khảo sát xã hội học với 20 GV và 200 HS lớp 10 tại 4 trường THPT thành phố Thái Nguyên, kết hợp quan sát, phỏng vấn sâu và thực nghiệm sư phạm. Cỡ mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho đối tượng nghiên cứu. Phân tích số liệu sử dụng thống kê mô tả và kiểm định t để so sánh kết quả giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng trong thực nghiệm sư phạm. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2020, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, đề xuất biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thái độ học tập lịch sử của HS: Khoảng 14% HS rất thích học lịch sử, 53,4% có thái độ bình thường, 19,5% thích học và 12,6% không thích do cảm thấy môn học khô khan. Điều này cho thấy phần lớn HS chưa thực sự hứng thú với môn học.

  2. Phương pháp học tập phổ biến: 71,2% HS học thuộc vở ghi, 17,5% đọc SGK và làm bài tập, chỉ 1,3% kết hợp SGK với tài liệu tham khảo, trong khi 10% không chuẩn bị bài. Tình trạng học thụ động chiếm ưu thế.

  3. Tần suất sử dụng TLVH của GV: 49,7% GV thỉnh thoảng sử dụng TLVH, 16,9% thường xuyên sử dụng, còn 33,4% không sử dụng. HS cảm nhận tích cực khi GV sử dụng TLVH, với 65% HS cảm thấy hào hứng.

  4. Khó khăn trong sử dụng TLVH: 100% GV gặp trở ngại về thời gian, 60% thiếu nguồn TLVH và HS thiếu hợp tác, 20% lúng túng trong lựa chọn phương pháp dạy học.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy việc sử dụng TLVH trong DHLS tại các trường THPT thành phố Thái Nguyên còn hạn chế, chủ yếu do thiếu thời gian và nguồn tài liệu phù hợp. Tình trạng HS học thụ động và thiếu hứng thú phản ánh sự cần thiết đổi mới phương pháp dạy học, trong đó TLVH đóng vai trò quan trọng trong việc tạo sự sinh động, hấp dẫn cho bài học. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc tích hợp TLVH giúp phát triển năng lực tư duy, kỹ năng phân tích và thái độ tích cực của HS. Việc sử dụng TLVH không chỉ minh họa kiến thức lịch sử mà còn góp phần giáo dục tư tưởng, tình cảm và phát triển nhân cách HS. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất sử dụng TLVH của GV và biểu đồ thái độ học tập của HS để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng GV về sử dụng TLVH: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về khai thác và vận dụng TLVH trong DHLS nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng sư phạm của GV. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm tổ chức.

  2. Xây dựng và cung cấp nguồn TLVH phong phú, đa dạng: Thiết lập thư viện số và kho tài liệu văn học phục vụ DHLS, bao gồm các tác phẩm văn học dân gian, hồi ký, tiểu thuyết lịch sử phù hợp với chương trình lớp 10. Thời gian triển khai trong 1 năm, do các trường THPT phối hợp với thư viện tỉnh thực hiện.

  3. Đổi mới phương pháp dạy học tích cực kết hợp TLVH: Khuyến khích GV áp dụng các hình thức tổ chức dạy học như thảo luận nhóm, đóng vai, hoạt động ngoại khóa sử dụng TLVH để kích thích hứng thú và phát triển kỹ năng cho HS. Thời gian áp dụng ngay trong năm học hiện tại, GV chủ động thực hiện.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ lịch sử kết hợp TLVH nhằm tạo môi trường học tập sinh động, thu hút HS tham gia. Thời gian thực hiện theo kế hoạch năm học, do Ban giám hiệu và giáo viên chủ nhiệm phối hợp tổ chức.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên lịch sử THPT: Nhận được các biện pháp cụ thể để sử dụng TLVH hiệu quả, nâng cao chất lượng giảng dạy và tạo hứng thú học tập cho HS.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và phát triển nguồn lực phục vụ đổi mới phương pháp dạy học lịch sử.

  3. Sinh viên ngành sư phạm lịch sử: Tham khảo lý luận và thực tiễn về việc tích hợp TLVH trong dạy học, chuẩn bị tốt cho công tác giảng dạy tương lai.

  4. Nghiên cứu viên giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về vai trò của TLVH trong phát triển năng lực học sinh, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử?
    TLVH giúp minh họa sinh động các sự kiện lịch sử, kích thích hứng thú học tập và phát triển kỹ năng tư duy, phân tích của HS. Ví dụ, sử dụng "Hịch tướng sĩ" của Trần Hưng Đạo giúp HS cảm nhận sâu sắc tinh thần chiến đấu chống giặc ngoại xâm.

  2. Các loại tài liệu văn học nào phù hợp cho lớp 10?
    Bao gồm văn học dân gian (truyền thuyết, ca dao), hồi ký, tiểu thuyết lịch sử, thơ ca và các tác phẩm văn học phản ánh sự kiện lịch sử cụ thể như "Bình Ngô đại cáo" của Nguyễn Trãi.

  3. Làm thế nào để GV lựa chọn TLVH phù hợp cho bài học?
    GV cần căn cứ vào mục tiêu bài học, đặc điểm tâm lý HS và nội dung lịch sử để chọn TLVH có tính chính xác, phù hợp và kích thích tư duy, cảm xúc của HS.

  4. Khó khăn phổ biến khi sử dụng TLVH là gì?
    Thời gian hạn chế, thiếu nguồn tài liệu phong phú và HS chưa hợp tác tích cực là những trở ngại chính. GV cũng có thể gặp khó khăn trong việc lựa chọn phương pháp dạy học phù hợp.

  5. Làm sao để HS phát huy tối đa hiệu quả khi học với TLVH?
    HS cần được hướng dẫn làm việc chủ động với TLVH qua các hoạt động thảo luận, phân tích, liên hệ thực tế và vận dụng kiến thức vào cuộc sống, từ đó phát triển kỹ năng và thái độ tích cực.

Kết luận

  • Luận văn khẳng định vai trò quan trọng của TLVH trong việc nâng cao chất lượng dạy học lịch sử lớp 10 tại các trường THPT thành phố Thái Nguyên.
  • Thực trạng sử dụng TLVH còn hạn chế do nhiều nguyên nhân như thời gian, nguồn tài liệu và phương pháp vận dụng chưa hiệu quả.
  • Đề xuất các biện pháp cụ thể nhằm tăng cường đào tạo GV, xây dựng nguồn tài liệu, đổi mới phương pháp dạy học và phối hợp các bên liên quan.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy các biện pháp đề xuất có tính khả thi và góp phần nâng cao hứng thú, năng lực học tập của HS.
  • Khuyến nghị các trường THPT và cơ quan quản lý giáo dục triển khai ngay các giải pháp nhằm phát huy tối đa hiệu quả của TLVH trong DHLS.

Hành động tiếp theo: Các GV và nhà quản lý giáo dục nên áp dụng và điều chỉnh các biện pháp phù hợp với điều kiện thực tế để nâng cao chất lượng dạy học lịch sử, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng ứng dụng TLVH trong các cấp học khác.