Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc phát triển năng lực giao tiếp (NLGT) cho học sinh tiểu học được xem là một trong những mục tiêu trọng tâm. Theo chương trình Giáo dục phổ thông 2018, năng lực giao tiếp là một trong những năng lực chung cần được hình thành và phát triển qua các môn học, đặc biệt là môn Tiếng Việt. Phân môn Luyện từ và câu giữ vai trò then chốt trong việc giúp học sinh lớp 5 nâng cao khả năng sử dụng ngôn ngữ một cách chính xác, linh hoạt và phù hợp với các tình huống giao tiếp thực tế. Tuy nhiên, khảo sát thực trạng tại một số trường tiểu học huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng cho thấy nhiều học sinh còn hạn chế về vốn từ, kỹ năng đặt câu và sự tự tin trong giao tiếp, trong khi giáo viên chủ yếu áp dụng phương pháp truyền thống, chưa khai thác hiệu quả các phương pháp tích cực để phát triển NLGT cho học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đề xuất và kiểm chứng các biện pháp dạy học Luyện từ và câu cho học sinh lớp 5 theo hướng phát triển năng lực giao tiếp, nhằm nâng cao chất lượng dạy học Tiếng Việt nói chung và phân môn Luyện từ và câu nói riêng. Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng tại ba trường tiểu học thuộc huyện Thủy Nguyên và thực nghiệm sư phạm tại trường Tiểu học Cao Nhân trong năm học 2022-2023. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần phát triển toàn diện năng lực giao tiếp cho học sinh tiểu học, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ, năng lực và năng lực giao tiếp, cùng với các mô hình phát triển năng lực trong giáo dục phổ thông. Cụ thể:

  • Lý thuyết hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ: Giao tiếp được hiểu là quá trình trao đổi thông tin, ý tưởng và cảm xúc giữa các cá nhân thông qua ngôn ngữ và các biểu hiện phi ngôn ngữ. Các nhân tố ảnh hưởng đến giao tiếp bao gồm người tham gia, mục đích, nội dung, hoàn cảnh và phương tiện giao tiếp.

  • Khái niệm năng lực và năng lực giao tiếp: Năng lực là khả năng thực hiện thành công một nhiệm vụ dựa trên kiến thức, kỹ năng và thái độ. Năng lực giao tiếp bao gồm năng lực ngữ pháp, năng lực diễn ngôn, năng lực ngôn ngữ xã hội và năng lực chiến lược, giúp người học sử dụng ngôn ngữ hiệu quả trong các tình huống giao tiếp đa dạng.

  • Mô hình phát triển năng lực giao tiếp trong chương trình GDPT 2018: Bao gồm các tiêu chí như xác định mục đích giao tiếp, thiết lập và phát triển các quan hệ xã hội, xác định trách nhiệm và hành động phù hợp trong giao tiếp.

  • Khái niệm và vai trò của phân môn Luyện từ và câu: Đây là phân môn trọng tâm giúp học sinh làm giàu vốn từ, nâng cao kỹ năng đặt câu đúng ngữ pháp và phù hợp với ngữ cảnh giao tiếp, từ đó phát triển năng lực ngôn ngữ và giao tiếp toàn diện.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp phân tích lý luận, khảo sát thực trạng và thực nghiệm sư phạm:

  • Phân tích, tổng hợp lý luận: Thu thập và hệ thống hóa các lý thuyết, mô hình liên quan đến dạy học Luyện từ và câu và phát triển năng lực giao tiếp, chủ yếu áp dụng trong chương 1.

  • Khảo sát thực trạng: Sử dụng bảng hỏi và phỏng vấn với 30 giáo viên và 120 học sinh lớp 5 tại ba trường tiểu học huyện Thủy Nguyên để đánh giá nhận thức giáo viên, năng lực giao tiếp của học sinh và phương pháp dạy học hiện hành.

  • Thực nghiệm sư phạm: Tiến hành tại trường Tiểu học Cao Nhân với cỡ mẫu gồm một lớp thực nghiệm và một lớp đối chứng, nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp dạy học đề xuất. Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm thống kê mô tả và so sánh điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2022-2023, gồm giai đoạn khảo sát thực trạng (tháng 9-11/2022), xây dựng biện pháp và thiết kế giáo án (tháng 12/2022), thực nghiệm sư phạm (tháng 1-4/2023), và phân tích kết quả, hoàn thiện luận văn (tháng 5-6/2023).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về phát triển năng lực giao tiếp: Khoảng 70% giáo viên đánh giá phát triển NLGT cho học sinh là quan trọng hoặc rất quan trọng. Tuy nhiên, 26.6% học sinh cho rằng NLGT ít quan trọng và 3.5% cán bộ giáo viên chưa nhận thức đầy đủ về vai trò này.

  2. Phương pháp dạy học Luyện từ và câu hiện tại: 86% giáo viên thường xuyên sử dụng phương pháp diễn giảng - minh họa, 63% sử dụng vấn đáp, đàm thoại, nhưng chỉ 23.3% áp dụng phương pháp giải quyết vấn đề và 10.3% sử dụng phương pháp dạy học tình huống. Không có giáo viên nào thường xuyên sử dụng phương pháp trò chơi. Điều này cho thấy phương pháp tích cực chưa được vận dụng rộng rãi.

  3. Năng lực giao tiếp của học sinh trong học tập Luyện từ và câu: Giáo viên và học sinh đánh giá học sinh có kỹ năng đặt câu đúng ngữ pháp và phù hợp với hoàn cảnh giao tiếp với điểm trung bình khoảng 2.9/4. Tuy nhiên, nhiều học sinh còn hạn chế về vốn từ phong phú, kỹ năng sử dụng từ chính xác và khả năng xử lý tình huống giao tiếp linh hoạt.

  4. Khó khăn trong tổ chức dạy học phát triển NLGT: 90% giáo viên cho biết thời lượng tiết học ngắn và cần nhiều thời gian, công sức để phát triển NLGT; 76.7% phản ánh thiếu tài liệu hỗ trợ; 63.3% gặp khó khăn do trình độ học sinh không đồng đều; 43.3% cho rằng đặc thù môn Tiếng Việt, Luyện từ và câu khó về ngữ pháp.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy mặc dù giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của phát triển NLGT, việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực còn hạn chế, dẫn đến hiệu quả phát triển NLGT cho học sinh chưa cao. Việc chủ yếu sử dụng phương pháp truyền thống như diễn giảng khiến học sinh thiếu cơ hội thực hành giao tiếp, từ đó hạn chế sự phát triển kỹ năng ngôn ngữ và sự tự tin trong giao tiếp.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, tình trạng này tương đồng với thực trạng chung của giáo dục tiểu học Việt Nam, nơi kỹ năng nghe nói chưa được chú trọng đúng mức so với kỹ năng đọc viết. Việc thiếu tài liệu và thời gian cũng là những rào cản phổ biến được ghi nhận trong nhiều nghiên cứu.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ sử dụng các phương pháp dạy học của giáo viên, biểu đồ đánh giá năng lực giao tiếp của học sinh theo từng tiêu chí, và bảng tổng hợp các khó khăn thường gặp trong dạy học phát triển NLGT. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét thực trạng và làm cơ sở cho việc đề xuất các biện pháp cải tiến.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Áp dụng phương pháp dạy học tích cực, tương tác: Khuyến khích giáo viên sử dụng các phương pháp như dạy học tình huống, giải quyết vấn đề, trò chơi ngôn ngữ nhằm tăng cường sự tham gia tích cực của học sinh, phát triển kỹ năng giao tiếp thực tế. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: giáo viên và ban giám hiệu các trường tiểu học.

  2. Xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập tình huống giao tiếp: Thiết kế các bài tập luyện từ và câu gắn liền với các tình huống giao tiếp cụ thể, giúp học sinh rèn luyện kỹ năng sử dụng từ ngữ và câu phù hợp với ngữ cảnh. Thời gian: triển khai trong 1 học kỳ. Chủ thể: giáo viên bộ môn phối hợp với chuyên gia ngôn ngữ.

  3. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phát triển NLGT và phương pháp dạy học tích cực cho giáo viên tiểu học, nâng cao nhận thức và kỹ năng sư phạm. Thời gian: 6 tháng đầu năm học. Chủ thể: phòng GD&ĐT, trường đại học sư phạm.

  4. Phát triển tài liệu, giáo trình hỗ trợ: Biên soạn tài liệu dạy học Luyện từ và câu theo hướng phát triển NLGT, bao gồm các bài tập thực hành, tình huống giao tiếp và hướng dẫn sử dụng. Thời gian: 1 năm. Chủ thể: các nhà nghiên cứu, biên soạn giáo trình.

  5. Tăng cường thời lượng và tổ chức hoạt động ngoại khóa: Bổ sung thời lượng dành cho phân môn Luyện từ và câu, tổ chức các câu lạc bộ giao tiếp, thuyết trình để học sinh có môi trường thực hành kỹ năng giao tiếp. Thời gian: triển khai từ năm học tới. Chủ thể: nhà trường, giáo viên chủ nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nhận thức và áp dụng các biện pháp dạy học phát triển năng lực giao tiếp trong phân môn Luyện từ và câu, nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển kỹ năng ngôn ngữ cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo giáo viên và phát triển chương trình giảng dạy phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực giao tiếp trong giáo dục tiểu học, làm tài liệu học tập và nghiên cứu chuyên sâu.

  4. Chuyên gia phát triển chương trình, biên soạn giáo trình: Áp dụng các đề xuất và biện pháp trong luận văn để thiết kế tài liệu dạy học Luyện từ và câu phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực giao tiếp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao năng lực giao tiếp lại quan trọng đối với học sinh tiểu học?
    Năng lực giao tiếp giúp học sinh phát triển kỹ năng ngôn ngữ, tự tin thể hiện ý kiến, xây dựng các mối quan hệ xã hội và phát triển nhân cách toàn diện. Ví dụ, học sinh có kỹ năng giao tiếp tốt sẽ dễ dàng tham gia thảo luận nhóm và trình bày ý tưởng trong lớp.

  2. Phân môn Luyện từ và câu đóng vai trò gì trong phát triển năng lực giao tiếp?
    Luyện từ và câu giúp học sinh làm giàu vốn từ, hiểu cấu trúc câu và sử dụng ngôn ngữ chính xác, từ đó giao tiếp hiệu quả hơn trong các tình huống thực tế. Ví dụ, học sinh biết cách đặt câu hỏi, câu cảm xúc phù hợp sẽ giao tiếp tự nhiên và linh hoạt hơn.

  3. Những khó khăn phổ biến khi dạy học phát triển năng lực giao tiếp là gì?
    Thời lượng tiết học hạn chế, thiếu tài liệu hỗ trợ, trình độ học sinh không đồng đều và giáo viên chưa áp dụng phương pháp tích cực là những khó khăn chính. Điều này làm giảm hiệu quả phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh.

  4. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh lớp 5?
    Phương pháp dạy học tích cực như dạy học tình huống, giải quyết vấn đề, trò chơi ngôn ngữ được đánh giá cao vì tạo điều kiện cho học sinh thực hành và tương tác nhiều hơn, giúp phát triển kỹ năng giao tiếp toàn diện.

  5. Làm thế nào để giáo viên có thể xây dựng bài tập tình huống giao tiếp hiệu quả?
    Giáo viên cần lựa chọn các tình huống giao tiếp gần gũi với đời sống học sinh, thiết kế bài tập đa dạng về từ vựng, câu và ngữ cảnh, đồng thời hướng dẫn học sinh thực hành và phản hồi để nâng cao kỹ năng. Ví dụ, bài tập đặt câu cảm xúc trong các tình huống vui, buồn giúp học sinh hiểu và vận dụng ngôn ngữ linh hoạt.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của phân môn Luyện từ và câu trong phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh lớp 5, đồng thời chỉ ra thực trạng còn nhiều hạn chế trong dạy học và năng lực giao tiếp của học sinh tại huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng.
  • Các biện pháp dạy học tích cực, đặc biệt là xây dựng bài tập tình huống giao tiếp, được đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả phát triển NLGT cho học sinh.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy các biện pháp đề xuất có tính khả thi và góp phần cải thiện điểm số và kỹ năng giao tiếp của học sinh.
  • Khuyến nghị tăng cường đào tạo giáo viên, phát triển tài liệu và mở rộng thời lượng dạy học để nâng cao chất lượng giáo dục ngôn ngữ tiểu học.
  • Các bước tiếp theo bao gồm nhân rộng mô hình thực nghiệm, hoàn thiện tài liệu hướng dẫn và tổ chức tập huấn cho giáo viên nhằm lan tỏa hiệu quả nghiên cứu.

Hành động ngay hôm nay: Giáo viên và nhà quản lý giáo dục nên áp dụng các biện pháp tích cực trong dạy học Luyện từ và câu để phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.