Tổng quan nghiên cứu

Thơ Đường Trung Quốc là một thành tựu xuất sắc của nền văn học cổ đại, đồng thời là hiện tượng đặc biệt trong lịch sử văn học thế giới. Qua hàng nghìn năm, thơ Đường vẫn giữ được sức sống mạnh mẽ, ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều nền văn hóa, trong đó có Việt Nam. Tại Việt Nam, thơ Đường không chỉ được đọc theo âm Việt, dịch ra tiếng Việt mà còn trở thành một phần quan trọng trong chương trình giảng dạy văn học phổ thông, đặc biệt ở lớp 9 và lớp 10. Tuy số lượng bài thơ Đường trong chương trình không nhiều, nhưng vị trí của nó không thể thay thế do giá trị nghệ thuật và văn hóa sâu sắc.

Nghiên cứu tập trung vào phương pháp giảng dạy thơ Đường theo đặc trưng loại thể nhằm nâng cao hiệu quả tiếp thu và cảm thụ thơ Đường của học sinh phổ thông và học viên người lớn. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các lớp học tại Trung tâm Giáo dục Thường xuyên trong hai năm học 1996-1997 và 1997-1998 với đối tượng học viên đa dạng về độ tuổi và nghề nghiệp, từ cán bộ, công nhân đến học sinh phổ thông. Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng và vận dụng phương pháp giảng dạy phù hợp với đặc trưng thể loại thơ Đường, giúp học viên hiểu sâu sắc về thi pháp, nghệ thuật và nội dung của thơ Đường, từ đó nâng cao chất lượng dạy và học môn Văn.

Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần làm phong phú phương pháp giảng dạy văn học cổ điển, đồng thời tạo điều kiện cho học viên phát triển năng lực cảm thụ và phân tích thơ ca cổ điển, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong giáo dục hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về thi pháp thơ Đường, bao gồm:

  • Luận điểm giảng dạy tác phẩm văn học theo loại thể: Nhấn mạnh rằng phương thức cấu tạo hình tượng trong tác phẩm quyết định cách cảm thụ và giảng dạy. Đây là cơ sở để xây dựng phương pháp giảng dạy thơ Đường theo đặc trưng loại thể.
  • Thi pháp thơ Đường: Bao gồm các yếu tố như niêm luật, vần, điệu, phép đối, cấu tứ, bố cục đề-thực-luận-kết, và đặc biệt là khái niệm "thi nhãn" (nhãn tự) – những từ khóa đắc địa tạo nên thần thái bài thơ.
  • Khái niệm về tâm thế học viên: Tâm thế là trạng thái tâm lý tinh thần, ảnh hưởng đến hiệu quả tiếp thu kiến thức. Việc tạo tâm thế tích cực, hứng thú trong tiết học thơ Đường là yếu tố quan trọng.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: thể thơ thất ngôn bát cú, tuyệt cú, bài luật; niêm luật; phép đối (đối thanh, đối từ loại, đối ý); thi nhãn; cấu tứ; bố cục đề-thực-luận-kết.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa lý thuyết và thực tiễn giảng dạy:

  • Nguồn dữ liệu: Bao gồm tài liệu nghiên cứu thi pháp thơ Đường, sách giáo khoa, các bài thơ Đường tiêu biểu, bản dịch và nguyên tác, cùng số liệu thống kê học viên tại Trung tâm Giáo dục Thường xuyên trong hai năm học 1996-1997 và 1997-1998 với tổng số 81 học viên, đa dạng về độ tuổi (từ 18 đến 40 tuổi) và nghề nghiệp (cán bộ, công nhân, nhà sư, nữ tu sĩ, học sinh cũ).
  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn học viên người lớn và học sinh phổ thông làm đối tượng áp dụng phương pháp giảng dạy mới nhằm đánh giá hiệu quả trong thực tế.
  • Phương pháp phân tích: Phân tích định tính dựa trên quan sát quá trình giảng dạy, phản hồi của học viên, kết quả học tập và thái độ học tập; đồng thời sử dụng số liệu thống kê về tỷ lệ học viên giỏi, khá, yếu để đánh giá sự chuyển biến.
  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện trong hai năm học liên tiếp 1996-1997 và 1997-1998, với việc áp dụng phương pháp giảng dạy thơ Đường theo đặc trưng loại thể và thu thập dữ liệu phản hồi, kết quả học tập.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Chuyển biến tích cực về thái độ học tập: Sau khi áp dụng phương pháp giảng dạy thơ Đường theo đặc trưng loại thể, hiện tượng học viên bỏ tiết giảm rõ rệt, học viên hào hứng tham gia các tiết học thơ Đường, thể hiện qua việc phát hiện và giải thích từ ngữ, so sánh nguyên tác và bản dịch.
  2. Nâng cao chất lượng học tập: Tỷ lệ học viên khá tăng lên, tỷ lệ yếu giảm đi. Cụ thể, trong hai năm áp dụng, tỷ lệ học viên khá đạt khoảng 35,8%, giỏi chiếm 3,7%, tổng tỷ lệ học viên đạt từ khá trở lên là 97,53%, so với trước đó tỷ lệ này thấp hơn đáng kể.
  3. Hiệu quả trong việc trang bị kiến thức thi pháp: Học viên được trang bị vốn liếng về thể loại thơ Đường, thi pháp, niêm luật, phép đối, thi nhãn, giúp họ tiếp cận bài thơ một cách sâu sắc hơn, phát hiện được giá trị nội dung và nghệ thuật của thơ Đường.
  4. Phương pháp phù hợp với nhiều đối tượng: Phương pháp giảng dạy này không chỉ thích hợp với học viên người lớn vừa học vừa làm mà còn phù hợp với học sinh phổ thông, đặc biệt là nhóm tuổi 18-25 đang tăng nhanh và trở thành đối tượng chính trong lớp học.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những chuyển biến tích cực được lý giải là do phương pháp giảng dạy tập trung khai thác đặc trưng loại thể thơ Đường, giúp học viên hiểu rõ cấu trúc, thi pháp và nghệ thuật của bài thơ, từ đó tạo hứng thú và nâng cao khả năng cảm thụ. Việc kết hợp chặt chẽ giữa nguyên tác và bản dịch giúp học viên nhận diện được giá trị nghệ thuật nguyên bản, tránh hiểu sai lệch do bản dịch.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, phương pháp này là sự vận dụng sáng tạo từ luận điểm giảng dạy tác phẩm văn học theo loại thể của nhóm tác giả do GS. Trần Thanh Đạm chủ biên, đồng thời bổ sung thực tiễn giảng dạy tại các trung tâm giáo dục thường xuyên. Kết quả cho thấy phương pháp có tính khả thi và hiệu quả cao, đặc biệt trong bối cảnh học viên đa dạng về độ tuổi và trình độ.

Việc tạo tâm thế tích cực cho học viên trước và trong tiết học được xem là yếu tố then chốt, giúp học viên tập trung, hứng thú và tiếp thu tốt hơn. Các ví dụ minh họa như phân tích bài "Hoàng Hạc Lâu" của Thôi Hiệu, bài "Mộ" của Hồ Chí Minh, và bài "Mời trầu" của Hồ Xuân Hương đã giúp học viên nhận thức sâu sắc về thi pháp và nội dung thơ Đường.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ học viên giỏi, khá, yếu trước và sau khi áp dụng phương pháp, bảng so sánh các đặc trưng thi pháp được khai thác trong từng bài thơ, cũng như sơ đồ cấu trúc bài thơ để minh họa cho việc giảng dạy.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo giáo viên về thi pháp thơ Đường: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về thi pháp, đặc trưng loại thể và phương pháp giảng dạy thơ Đường nhằm nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên. Thời gian thực hiện: trong vòng 1 năm; Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.
  2. Phát triển tài liệu giảng dạy chuyên biệt: Biên soạn và phát hành tài liệu hướng dẫn giảng dạy thơ Đường theo đặc trưng loại thể, bao gồm nguyên tác, bản dịch, phân tích thi pháp và bài tập thực hành. Thời gian: 6 tháng; Chủ thể: Nhà xuất bản Giáo dục và các chuyên gia văn học cổ điển.
  3. Áp dụng phương pháp giảng dạy vào chương trình phổ thông: Mở rộng áp dụng phương pháp giảng dạy thơ Đường theo đặc trưng loại thể vào các trường phổ thông trung học, đặc biệt là lớp 9 và 10, nhằm nâng cao chất lượng học tập môn Văn. Thời gian: triển khai trong 2 năm; Chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường phổ thông.
  4. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ thơ Đường: Tạo sân chơi cho học sinh và học viên yêu thích thơ Đường để thực hành, trao đổi và phát triển kỹ năng cảm thụ, phân tích thơ ca cổ điển. Thời gian: liên tục hàng năm; Chủ thể: các trường học, trung tâm văn hóa.
  5. Đánh giá và điều chỉnh phương pháp giảng dạy: Thường xuyên thu thập phản hồi từ giáo viên và học viên để điều chỉnh, hoàn thiện phương pháp giảng dạy, đảm bảo phù hợp với từng đối tượng học sinh và điều kiện thực tế. Thời gian: hàng năm; Chủ thể: các cơ quan quản lý giáo dục và các nhà nghiên cứu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên dạy Văn học phổ thông: Luận văn cung cấp phương pháp giảng dạy thơ Đường theo đặc trưng loại thể, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả truyền đạt kiến thức và phát triển năng lực cảm thụ thơ ca cổ điển cho học sinh.
  2. Sinh viên ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu nghiên cứu chi tiết về thi pháp thơ Đường và phương pháp giảng dạy thực tiễn là nguồn học liệu quý giá để sinh viên chuẩn bị hành trang nghề nghiệp.
  3. Nhà nghiên cứu văn học cổ điển và thi pháp học: Luận văn góp phần làm rõ các đặc trưng nghệ thuật của thơ Đường và ứng dụng trong giảng dạy, mở rộng hiểu biết về thi pháp và phương pháp tiếp cận văn học cổ điển.
  4. Trung tâm giáo dục thường xuyên và các lớp bổ túc văn hóa: Phương pháp giảng dạy được thiết kế phù hợp với đối tượng học viên người lớn, giúp nâng cao chất lượng học tập và tạo điều kiện tiếp cận văn hóa cổ điển hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp giảng dạy thơ Đường theo đặc trưng loại thể là gì?
    Phương pháp này dựa trên việc phân tích và khai thác các đặc trưng thi pháp của từng thể loại thơ Đường như thất ngôn bát cú, tuyệt cú, bài luật, từ đó xây dựng cách tiếp cận phù hợp giúp học viên hiểu sâu sắc về cấu trúc, nội dung và nghệ thuật bài thơ. Ví dụ, tập trung vào niêm luật, phép đối, thi nhãn để phân tích bài thơ.

  2. Tại sao cần đối chiếu chặt chẽ giữa nguyên tác và bản dịch khi dạy thơ Đường?
    Bản dịch chỉ giúp hiểu nội dung cơ bản, không thể thay thế nguyên tác về mặt nghệ thuật như niêm luật, vần, phép đối. Đối chiếu giúp học viên nhận diện giá trị nguyên bản, phát hiện những sắc thái biểu cảm và nghệ thuật đặc trưng của thơ Đường.

  3. Phương pháp này có phù hợp với học sinh phổ thông không?
    Có. Nghiên cứu cho thấy phương pháp không chỉ phù hợp với học viên người lớn mà còn rất thích hợp với học sinh phổ thông, đặc biệt nhóm tuổi 18-25, giúp nâng cao chất lượng học tập và hứng thú với môn Văn.

  4. Làm thế nào để tạo tâm thế tích cực cho học viên khi học thơ Đường?
    Tạo tâm thế bằng cách giới thiệu bài ngắn gọn, truyền cảm, sử dụng ví dụ so sánh sinh động, tạo không khí hứng thú trong lớp học, giúp học viên tập trung và cảm nhận sâu sắc giá trị thơ ca.

  5. Phương pháp giảng dạy này có thể áp dụng cho các thể loại thơ khác không?
    Phương pháp chủ yếu áp dụng cho các thể loại thơ sáng tác theo thi pháp thơ Đường, bao gồm cả thơ Hán và Nôm. Tuy nhiên, nguyên tắc phân tích thi pháp và khai thác đặc trưng loại thể có thể được điều chỉnh để áp dụng cho các thể loại thơ cổ điển khác.

Kết luận

  • Phương pháp giảng dạy thơ Đường theo đặc trưng loại thể giúp nâng cao hiệu quả tiếp thu và cảm thụ thơ Đường của học viên đa dạng độ tuổi.
  • Việc trang bị kiến thức về thi pháp, niêm luật, phép đối và thi nhãn là nền tảng quan trọng để hiểu sâu sắc giá trị nghệ thuật của thơ Đường.
  • Đối chiếu chặt chẽ giữa nguyên tác và bản dịch là nguyên tắc không thể thiếu trong giảng dạy thơ Đường.
  • Phương pháp phù hợp với cả học viên người lớn và học sinh phổ thông, có thể triển khai rộng rãi trong các trường phổ thông và trung tâm giáo dục thường xuyên.
  • Đề xuất triển khai đào tạo giáo viên, phát triển tài liệu chuyên biệt và tổ chức các hoạt động ngoại khóa để nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập thơ Đường.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý giáo dục và nhà trường cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện phương pháp giảng dạy để đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện đại.