Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013, việc phát triển năng lực người học trở thành mục tiêu trọng tâm. Môn Ngữ văn, với vai trò vừa là môn học công cụ vừa là môn học nghệ thuật, có ưu thế nổi bật trong việc giáo dục phẩm chất, tinh thần và phát triển năng lực thẩm mỹ cho học sinh (HS). Đặc biệt, năng lực văn học – khả năng tiếp nhận, phân tích, cảm thụ và sáng tạo văn bản văn học – là một biểu hiện quan trọng của năng lực thẩm mỹ cần được phát triển cho HS trung học cơ sở (THCS), nhất là lớp 9, giai đoạn chuẩn bị bước vào môi trường học tập mới.

Tuy nhiên, thực tế dạy học tác phẩm tự sự hiện đại trong chương trình Ngữ văn lớp 9 hiện hành còn tồn tại nhiều hạn chế như phương pháp truyền thụ một chiều, HS thụ động, thiếu hứng thú và chưa phát huy được năng lực cá nhân. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp phát triển năng lực văn học cho HS lớp 9 trong dạy học tác phẩm tự sự hiện đại, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học, phát huy năng lực chủ động, sáng tạo của HS, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào chương trình Ngữ văn THCS, các tác phẩm tự sự hiện đại trong SGK Ngữ văn 9 như Lặng lẽ Sa Pa, Chiếc lược ngà, Làng, Những ngôi sao xa xôi, Bến quê, cùng thực trạng dạy học tại một số trường THCS tỉnh Thái Nguyên. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, phát triển năng lực văn học cho HS, góp phần chuẩn bị hành trang kiến thức và phẩm chất cho các em trong giai đoạn giáo dục phổ thông tiếp theo.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết năng lực: Năng lực được hiểu là khả năng vận dụng tổng hợp kiến thức, kỹ năng, thái độ và các thuộc tính cá nhân để thực hiện thành công một hoạt động trong bối cảnh cụ thể. Năng lực văn học là biểu hiện của năng lực thẩm mỹ, bao gồm khả năng tiếp nhận, phân tích, cảm thụ và sáng tạo văn bản văn học.

  • Lý thuyết dạy học theo định hướng phát triển năng lực: Nhấn mạnh việc tổ chức hoạt động học tập tích cực, phát huy tính chủ động, sáng tạo của HS, chuyển từ truyền thụ kiến thức sang phát triển năng lực toàn diện.

  • Mô hình dạy học tác phẩm tự sự hiện đại: Tác phẩm tự sự được phân tích dựa trên các yếu tố cấu trúc như sự kiện, cốt truyện, nhân vật, người kể chuyện và lời văn đặc thù. Việc dạy học cần bám sát đặc trưng thể loại và thi pháp của tác phẩm để phát triển năng lực tiếp nhận và sáng tạo của HS.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực văn học, năng lực tiếp nhận văn bản, năng lực tạo lập văn bản, năng lực cảm thụ thẩm mỹ, năng lực tư duy hình tượng, và năng lực sáng tạo văn học.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu từ chương trình, SGK, SGV, sách bài tập Ngữ văn lớp 9; khảo sát, phỏng vấn giáo viên và học sinh tại một số trường THCS tỉnh Thái Nguyên; quan sát sư phạm và phân tích giáo án, giờ dạy thực tế.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích tổng hợp tài liệu lý luận và thực tiễn; so sánh phương pháp dạy học truyền thống và theo định hướng phát triển năng lực; thống kê kết quả khảo sát; phân tích nội dung SGK, SGV, SBT.

  • Phương pháp điều tra – khảo sát: Thu thập ý kiến giáo viên và học sinh về thực trạng dạy học tác phẩm tự sự, mức độ hứng thú, phương pháp sử dụng, tài liệu tham khảo.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện thí nghiệm dạy học theo biện pháp đề xuất để kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả trong phát triển năng lực văn học cho HS lớp 9.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong năm học 2019-2020, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng biện pháp, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Cỡ mẫu khảo sát gồm hơn 80% giáo viên tham gia tập huấn về phát triển năng lực và học sinh lớp 9 tại các trường THCS trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học tác phẩm tự sự hiện đại còn nhiều hạn chế: Hơn 70% HS không hứng thú với môn Văn, nguyên nhân chủ yếu do phương pháp dạy học truyền thống, thầy giảng trò chép, thiếu hoạt động tích cực. Tỉ lệ HS chủ động đọc, chuẩn bị bài trước lớp và trình bày quan điểm chỉ khoảng 20%.

  2. Giáo viên có nhận thức cơ bản về năng lực và dạy học theo định hướng phát triển năng lực: Trên 90% GV nắm được khái niệm năng lực văn học và phương pháp dạy học tích cực, tuy nhiên việc vận dụng vào thực tế còn hạn chế do thiếu cơ hội thực hành và điều kiện hỗ trợ.

  3. SGK và SGV chưa thực sự phát triển năng lực văn học cho HS: Các bài học tập trung nhiều vào kiến thức nội dung và nghệ thuật, hệ thống câu hỏi đọc hiểu còn đơn điệu, thiếu đa dạng và chưa cân đối giữa năng lực nhận thức, đánh giá và thưởng thức. Bài tập luyện tập chưa phong phú, chưa phát huy được tính sáng tạo và tư duy phản biện của HS.

  4. Phương pháp dạy học tích cực và hình thức tổ chức bài học chưa được áp dụng hiệu quả: Mặc dù GV tổ chức đa dạng hình thức như hoạt động nhóm, tích hợp môn học, sử dụng hệ thống câu hỏi phát triển năng lực, nhưng trên lớp GV vẫn giữ vai trò trung tâm, HS thụ động, thiếu trải nghiệm sáng tạo.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc phát triển năng lực văn học cho HS lớp 9 trong dạy học tác phẩm tự sự hiện đại là cần thiết và có cơ sở thực tiễn rõ ràng. Việc HS thiếu hứng thú và thụ động trong học tập phản ánh sự chưa phù hợp của phương pháp dạy học truyền thống với yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.

So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục Ngữ văn, kết quả này tương đồng với nhận định rằng phát triển năng lực đòi hỏi sự chuyển đổi phương pháp từ truyền thụ sang tổ chức hoạt động học tập tích cực, phát huy tính chủ động, sáng tạo của HS. Việc xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu cân đối giữa nhận thức, đánh giá và thưởng thức tác phẩm là một trong những giải pháp quan trọng để nâng cao năng lực văn học.

Việc tích hợp liên môn và phân hóa trong dạy học giúp HS phát triển toàn diện, phù hợp với năng lực và sở thích cá nhân, đồng thời tăng cường sự liên hệ giữa kiến thức văn học với thực tiễn cuộc sống. Đánh giá theo định hướng năng lực cũng góp phần thúc đẩy HS tự học, tự đánh giá và phát triển năng lực một cách bền vững.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỉ lệ HS hứng thú với môn Văn, biểu đồ mức độ áp dụng phương pháp tích cực của GV, bảng so sánh hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong SGK hiện hành và đề xuất, giúp minh họa rõ nét thực trạng và hiệu quả biện pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu đa dạng, cân đối

    • Động từ hành động: Thiết kế, phát triển
    • Target metric: Tăng tỉ lệ câu hỏi phát triển năng lực nhận thức, đánh giá và thưởng thức lên trên 50% trong mỗi bài học
    • Timeline: Triển khai trong năm học tiếp theo
    • Chủ thể thực hiện: Bộ GD&ĐT phối hợp với các chuyên gia Ngữ văn và giáo viên THCS

  2. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực, phát huy tính chủ động, sáng tạo của HS

    • Động từ hành động: Tổ chức, áp dụng
    • Target metric: Tăng tỉ lệ HS tham gia hoạt động nhóm, thảo luận, trình bày ý kiến lên trên 70%
    • Timeline: Áp dụng ngay trong các tiết học hiện tại
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên Ngữ văn các trường THCS

  3. Tích hợp liên môn và phân hóa nội dung dạy học

    • Động từ hành động: Lồng ghép, phân loại
    • Target metric: Tích hợp ít nhất 2 môn học liên quan trong mỗi chủ đề văn học, phân hóa bài tập theo năng lực HS
    • Timeline: Thực hiện trong kế hoạch giảng dạy hàng năm
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, tổ chuyên môn các trường THCS

  4. Đánh giá theo định hướng phát triển năng lực

    • Động từ hành động: Xây dựng, áp dụng
    • Target metric: 100% giáo viên sử dụng các công cụ đánh giá năng lực trong kiểm tra định kỳ
    • Timeline: Triển khai trong 1-2 năm tới
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục và Đào tạo, giáo viên Ngữ văn

  5. Tăng cường bồi dưỡng, tập huấn cho giáo viên về phát triển năng lực văn học

    • Động từ hành động: Tổ chức, nâng cao
    • Target metric: 90% giáo viên được tập huấn và áp dụng thành công phương pháp mới
    • Timeline: Hàng năm, liên tục
    • Chủ thể thực hiện: Sở GD&ĐT, các trung tâm bồi dưỡng giáo viên

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THCS

    • Lợi ích: Nắm bắt phương pháp dạy học phát triển năng lực văn học, xây dựng kế hoạch bài học hiệu quả, nâng cao chất lượng giảng dạy.
    • Use case: Soạn giáo án, tổ chức hoạt động học tập tích cực, thiết kế câu hỏi đọc hiểu phù hợp.

  2. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên phòng GD&ĐT

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng và giải pháp đổi mới dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng giáo viên.
    • Use case: Lập kế hoạch tập huấn, đánh giá chất lượng dạy học, triển khai chương trình giáo dục mới.

  3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Lí luận và phương pháp dạy học Ngữ văn

    • Lợi ích: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm về phát triển năng lực văn học cho HS THCS.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn, bài báo khoa học liên quan.

  4. Phụ huynh và học sinh lớp 9

    • Lợi ích: Hiểu rõ mục tiêu, phương pháp dạy học mới, từ đó phối hợp hỗ trợ HS phát triển năng lực văn học và hứng thú học tập.
    • Use case: Hỗ trợ học tập tại nhà, lựa chọn phương pháp học phù hợp, tăng cường giao tiếp với giáo viên.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực văn học là gì và tại sao cần phát triển cho học sinh lớp 9?
    Năng lực văn học là khả năng tiếp nhận, phân tích, cảm thụ và sáng tạo văn bản văn học, giúp HS hiểu sâu sắc giá trị thẩm mỹ và nhân văn của tác phẩm. Phát triển năng lực này giúp HS nâng cao tư duy, cảm xúc và kỹ năng ngôn ngữ, chuẩn bị tốt cho học tập và cuộc sống.

  2. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực văn học?
    Phương pháp tích cực, tổ chức hoạt động nhóm, thảo luận, sử dụng hệ thống câu hỏi đa dạng và phân hóa theo năng lực HS được đánh giá cao. Phương pháp này giúp HS chủ động khám phá, sáng tạo và vận dụng kiến thức.

  3. Làm thế nào để xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu phù hợp?
    Câu hỏi cần cân đối giữa các mức độ nhận thức, đánh giá và thưởng thức tác phẩm, bám sát đặc trưng thể loại tự sự, kích thích tư duy phản biện và cảm xúc thẩm mỹ của HS. Ví dụ, câu hỏi về cốt truyện, nhân vật, tình huống, thi pháp và ý nghĩa sâu xa của tác phẩm.

  4. Tại sao học sinh lớp 9 thường thiếu hứng thú với môn Văn?
    Nguyên nhân chính là phương pháp dạy học truyền thống, thiếu hoạt động tích cực, nội dung chưa liên hệ thực tế, và thiếu sự sáng tạo trong học tập. Việc đổi mới phương pháp và nội dung sẽ giúp tăng hứng thú và hiệu quả học tập.

  5. Làm sao giáo viên có thể đánh giá năng lực văn học của học sinh?
    Giáo viên nên sử dụng các công cụ đánh giá đa dạng như bài tập phân tích, thuyết trình, sáng tác văn bản, phản hồi cảm nhận, kết hợp đánh giá quá trình và kết quả. Đánh giá cần tập trung vào khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ trong bối cảnh thực tế.

Kết luận

  • Phát triển năng lực văn học cho HS lớp 9 trong dạy học tác phẩm tự sự hiện đại là yêu cầu cấp thiết, phù hợp với xu thế đổi mới giáo dục.
  • Năng lực văn học bao gồm khả năng tiếp nhận, phân tích, cảm thụ và sáng tạo văn bản, góp phần hình thành phẩm chất và năng lực toàn diện cho HS.
  • Thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế về phương pháp, nội dung và hứng thú của HS, cần đổi mới toàn diện.
  • Biện pháp đề xuất gồm xây dựng hệ thống câu hỏi đa dạng, đổi mới phương pháp dạy học tích cực, tích hợp liên môn, đánh giá theo năng lực và bồi dưỡng giáo viên.
  • Các bước tiếp theo là triển khai thực nghiệm biện pháp, đánh giá hiệu quả và nhân rộng mô hình trong các trường THCS.

Call-to-action: Các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu hãy áp dụng và phát triển các biện pháp này để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, góp phần phát triển năng lực văn học cho thế hệ học sinh tương lai.