Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh xã hội hiện đại với nền kinh tế hội nhập, việc phát triển năng lực người học trở thành mục tiêu trọng tâm của giáo dục phổ thông. Tính đến năm 2022, đã có khoảng 8/12 khối lớp áp dụng chương trình giáo dục phổ thông mới 2018, trong đó năng lực đọc hiểu được xác định là một trong những năng lực cốt lõi, đặc biệt trong môn Ngữ văn. Thơ trung đại, với giá trị tư tưởng, nghệ thuật và lịch sử sâu sắc, là bộ phận quan trọng trong chương trình Ngữ văn THCS. Tuy nhiên, việc đọc hiểu tác phẩm thơ trung đại vẫn còn nhiều khó khăn đối với học sinh do đặc thù ngôn ngữ và hình thức thể loại. Luận văn tập trung nghiên cứu việc rèn luyện kỹ năng đọc hiểu tác phẩm thơ trung đại cho học sinh trung học cơ sở theo hướng phát triển năng lực, nhằm đề xuất các biện pháp phù hợp với chương trình giáo dục mới. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm thơ trung đại trong chương trình Ngữ văn THCS, với thời gian khảo sát và thực nghiệm trong năm 2023 tại địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, góp phần phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu cho học sinh, đồng thời hỗ trợ giáo viên trong việc đổi mới phương pháp giảng dạy theo định hướng năng lực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên khái niệm năng lực theo chương trình giáo dục phổ thông Quebec (Canada), trong đó năng lực là sự kết hợp linh hoạt giữa kiến thức, kỹ năng và thái độ nhằm đáp ứng hiệu quả yêu cầu hoạt động trong bối cảnh cụ thể. Năng lực đọc hiểu văn bản thơ trung đại được cấu thành từ ba yếu tố chính: nhận biết nội dung và hình thức bề nổi của văn bản, hiểu nội dung sâu sắc và vai trò của hình thức bài thơ, đồng thời phản hồi, đánh giá và vận dụng kiến thức ngoài phạm vi văn bản. Các cấp độ kỹ năng đọc hiểu gồm: đọc chính xác, đọc phân tích, đọc sáng tạo và đọc tích lũy, giúp học sinh phát triển toàn diện khả năng tiếp nhận và cảm thụ tác phẩm. Ngoài ra, luận văn áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như giải mã văn bản, kiến tạo nghĩa cho văn bản, kết hợp với các kỹ thuật dạy học như đóng vai, giao nhiệm vụ, động não nhằm phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích và tổng hợp lý thuyết để xây dựng cơ sở khoa học cho đề tài. Phương pháp điều tra khảo sát được thực hiện qua phiếu khảo sát và phỏng vấn trực tiếp giáo viên, học sinh THCS nhằm đánh giá thực trạng dạy học và năng lực đọc hiểu thơ trung đại. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng trong giai đoạn thử nghiệm các biện pháp rèn luyện kỹ năng đọc hiểu tại một số trường THCS trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên trong năm 2023. Cỡ mẫu khảo sát gồm khoảng 88 học sinh lớp 9 và 30 giáo viên Ngữ văn THCS được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và đánh giá định tính nhằm làm rõ hiệu quả các biện pháp đề xuất.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng hứng thú và kỹ năng đọc hiểu của học sinh: Khoảng 46.6% học sinh đánh giá mức độ hấp dẫn của phương pháp dạy học thơ trung đại ở mức bình thường, chỉ có khoảng 11.4% cảm thấy nhàm chán. Hơn 80% học sinh đọc và hiểu được chú thích từ ngữ khó, tuy nhiên chỉ khoảng 15.4% thể hiện tốt kỹ năng nhận diện tâm trạng, cảm xúc của chủ thể trữ tình, và 13.4% thành thạo kỹ năng phân tích từ ngữ, hình ảnh, biểu tượng. Kỹ năng so sánh, mở rộng đạt tỷ lệ cao hơn với 96.4% học sinh có thể liên hệ và nhận biết chủ đề.

  2. Đánh giá của giáo viên về hiệu quả dạy học: Khoảng 26.3% giáo viên đánh giá học sinh có hứng thú với giờ học thơ trung đại ở mức cao, trong khi 13.3% giáo viên chưa thường xuyên sử dụng bài tập đọc hiểu trong giảng dạy. Tỷ lệ học sinh đạt mức độ vận dụng và mở rộng kiến thức còn thấp, chỉ khoảng hơn 10%.

  3. Hệ thống tác phẩm thơ trung đại trong chương trình: Các tác phẩm được phân phối tập trung vào lớp 8 và 9 với chủ đề chính là yêu nước và nhân đạo, thể loại chủ yếu là thơ thất ngôn tứ tuyệt, thơ song thất lục bát và truyện thơ. Chương trình mới mở rộng thêm chủ đề thiên nhiên và các biến thể thể loại thơ Đường luật, tạo điều kiện cho việc phát triển kỹ năng đọc hiểu theo hướng tích hợp và liên tục.

  4. Phương pháp dạy học hiện nay: Giáo viên chủ yếu sử dụng phương pháp giải mã văn bản và kiến tạo nghĩa cho văn bản, kết hợp các kỹ thuật dạy học tích cực như đóng vai, giao nhiệm vụ. Tuy nhiên, việc vận dụng các phương pháp này chưa đồng đều và chưa phát huy tối đa hiệu quả trong việc phát triển kỹ năng đọc hiểu sâu sắc cho học sinh.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy học sinh THCS đã hình thành được các kỹ năng đọc hiểu cơ bản như đọc và đối chiếu văn bản, xác định chủ thể trữ tình với tỷ lệ thành thạo 100%. Tuy nhiên, các kỹ năng khai thác chiều sâu nội dung và nghệ thuật như nhận diện tâm trạng, phân tích biểu tượng, vận dụng thực tiễn còn yếu, chỉ đạt khoảng 13-15%. Điều này phản ánh đặc thù khó khăn trong việc tiếp cận ngôn ngữ và thi pháp thơ trung đại, cũng như hạn chế trong phương pháp dạy học hiện tại. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả tương đồng với nhận định về sự cần thiết đổi mới phương pháp dạy học để phát triển năng lực đọc hiểu toàn diện. Việc mở rộng hệ thống tác phẩm và áp dụng các phương pháp dạy học tích cực có thể nâng cao hiệu quả, đồng thời tăng cường sự hứng thú và chủ động của học sinh. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ kỹ năng đọc hiểu của học sinh và bảng so sánh mức độ sử dụng phương pháp dạy học của giáo viên, giúp minh họa rõ nét thực trạng và nhu cầu đổi mới.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống bài tập đọc hiểu đa dạng, phù hợp: Thiết kế các bài tập phát triển kỹ năng đọc và đối chiếu văn bản, nhận diện tâm trạng, phân tích biểu tượng, so sánh mở rộng và vận dụng thực tiễn. Mục tiêu nâng tỷ lệ học sinh đạt kỹ năng sâu sắc lên ít nhất 50% trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện: giáo viên Ngữ văn phối hợp với tổ chuyên môn.

  2. Đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học tích cực: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về giải mã văn bản, kiến tạo nghĩa, kỹ thuật dạy học tích cực như đóng vai, giao nhiệm vụ, kỹ thuật động não. Mục tiêu nâng cao năng lực sư phạm và đổi mới phương pháp giảng dạy trong 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường THCS.

  3. Tăng cường sử dụng công nghệ và phương tiện hỗ trợ: Ứng dụng phần mềm, tài liệu số, video minh họa để hỗ trợ việc giải thích từ ngữ khó, điển tích, điển cố trong thơ trung đại, giúp học sinh tiếp cận sinh động và dễ hiểu hơn. Mục tiêu triển khai trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: nhà trường, giáo viên.

  4. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm văn học: Tổ chức các câu lạc bộ thơ, thi đọc diễn cảm, đóng kịch, viết cảm nhận nhằm phát triển kỹ năng vận dụng thực tiễn và tăng cường hứng thú học tập. Mục tiêu thực hiện định kỳ hàng học kỳ. Chủ thể thực hiện: giáo viên, học sinh, phụ huynh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THCS: Nhận được các biện pháp cụ thể để nâng cao hiệu quả dạy học thơ trung đại, phát triển kỹ năng đọc hiểu cho học sinh, đồng thời đổi mới phương pháp giảng dạy theo hướng năng lực.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, phát triển chương trình và tài liệu giảng dạy phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục và Ngữ văn: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp thực nghiệm sư phạm và các kết quả khảo sát thực tiễn để phát triển đề tài nghiên cứu liên quan.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về đặc điểm, khó khăn trong việc học tập thơ trung đại của con em, từ đó phối hợp hỗ trợ quá trình học tập tại nhà hiệu quả hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao kỹ năng đọc hiểu thơ trung đại lại khó với học sinh THCS?
    Do ngôn ngữ thơ trung đại sử dụng chữ Hán, chữ Nôm với nhiều điển tích, điển cố và thi pháp đặc thù, học sinh cần có kiến thức nền và kỹ năng phân tích sâu sắc để hiểu đúng nội dung và nghệ thuật.

  2. Các cấp độ kỹ năng đọc hiểu gồm những gì?
    Bao gồm đọc chính xác (đọc đúng, hiểu đúng), đọc phân tích (phân tích từ ngữ, hình ảnh), đọc sáng tạo (liên hệ, mở rộng ý nghĩa), và đọc tích lũy (vận dụng, đồng cảm, thay đổi quan điểm).

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển kỹ năng đọc hiểu thơ trung đại?
    Phương pháp giải mã văn bản và kiến tạo nghĩa cho văn bản kết hợp với các kỹ thuật dạy học tích cực như đóng vai, giao nhiệm vụ, động não được đánh giá cao trong việc phát triển năng lực đọc hiểu.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực đọc hiểu của học sinh?
    Đánh giá dựa trên chuẩn kiến thức kỹ năng và năng lực, sử dụng đa dạng hình thức như trắc nghiệm, quan sát, tự đánh giá, chú trọng cả quá trình và kết quả học tập.

  5. Làm sao để tăng hứng thú học sinh với thơ trung đại?
    Kết hợp phương pháp dạy học tích cực, sử dụng công nghệ hỗ trợ, tổ chức hoạt động ngoại khóa, tạo môi trường học tập sinh động, gần gũi với thực tế và phát huy sự chủ động của học sinh.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ đặc điểm và vai trò của kỹ năng đọc hiểu tác phẩm thơ trung đại trong phát triển năng lực học sinh THCS.
  • Thực trạng dạy học hiện nay cho thấy học sinh còn yếu ở các kỹ năng phân tích sâu và vận dụng thực tiễn, giáo viên cần đổi mới phương pháp giảng dạy.
  • Đề xuất các biện pháp cụ thể như xây dựng bài tập đa dạng, đào tạo giáo viên, ứng dụng công nghệ và tổ chức hoạt động trải nghiệm nhằm nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Nghiên cứu thực nghiệm tại địa bàn Thái Nguyên năm 2023 đã chứng minh tính khả thi và hiệu quả bước đầu của các biện pháp đề xuất.
  • Khuyến nghị các nhà quản lý, giáo viên và phụ huynh phối hợp triển khai để phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu thơ trung đại cho học sinh THCS.

Next steps: Triển khai thực hiện các biện pháp trong năm học tiếp theo, mở rộng khảo sát và đánh giá hiệu quả trên diện rộng.

Call to action: Các trường THCS và giáo viên Ngữ văn cần chủ động áp dụng các biện pháp đổi mới, đồng thời tham gia các khóa bồi dưỡng nâng cao năng lực sư phạm để đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.